Page Text
________________
ર૭૨ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
પ્રતિમાવિરોધી લુપકોના મતનું નિરસન કરવામાં હળવા કટાક્ષો કે તીવ્ર કટાક્ષોના યોજનમાં યશોવિજયજીએ ઉપર્યુક્ત અલંકારોનો પ્રયોગ કર્યો છે. એ જ રીતે જિનપ્રતિમાની પ્રશંસામાં અને અંતે ભક્તહૃદયના સમર્પણ દ્વારા જે આદ્રભાવોની
અભિવ્યક્તિ કરવામાં આવી છે તેને ઉપર્યુક્ત અલંકારો પુરસ્કારે છે. * વૃત્તિમાં અપ્રસ્તુતપ્રશંસા, પયિોક્ત વગેરે અલંકારોનો નિર્દેશ કાવ્યપ્રકાશની લક્ષણકારિકાઓ સાથે કરવામાં આવ્યો છે. હેમચન્દ્રના “કાવ્યાનુશાસનમાંથી પણ તેઓ લક્ષણો ઉદ્ધરે છે. આગળ નોંધ્યું તેમ “કાવ્યાનુશાસન ઉપરની “અલંકારચૂડામણિ' વૃત્તિ ઉપર પણ તેમણે વૃત્તિ રચી હતી પરંતુ દુર્ભાગ્યે તે અનુપલબ્ધ છે. આનંદવર્ધન અને અભિનવગુપ્તના ગ્રંથોનો પણ યશોવિજયજીએ ઊંડો અભ્યાસ કરેલો છે. પ્રતિમાશતકની સ્વોપજ્ઞ વૃત્તિમાં તેમણે અલંકારનિર્દેશની સાથેસાથે ક્યારેક પૂર્વપક્ષના નિરસનના શ્લોકોમાં અર્થાન્તર- સંક્રમિતવાચ્ય (૧,૨૪), વ્યંગ્યાર્થ અને શાન્તરસના (૧,૩૦) ઉલ્લેખો કર્યા છે. આ ચર્ચાઓ પૂર્વાચાર્યોના ગ્રંથોને આધારે જ કરી છે. સંભવતઃ તેઓ આનંદવર્ધનના ધ્વનિસિદ્ધાન્તને સ્વીકારે છે એટલે અલંકારનિરૂપણ પણ તેમણે શાન્તરસને ઉપકારક થાય એ રીતનું કર્યું છે. પ્રશાંતપ્રતિમાના દર્શનથી થતા આનંદને “સકલપ્રયોજનમૌલિભૂત કહેવામાં મમ્મટના કાવ્યપ્રકાશની સ્પષ્ટ છાયા ઝિલાઈ છે. (પ્ર.શ. પૃ.૩૦૦)
અલંકારોના જે પેટાપ્રકારો છે તેનાથી પણ યશોવિજયજી સુમાહિતગાર છે. જેમકે પ્ર.શ.રમાં (પૃ.૩) પ્રતિમાલુપકોને તેમણે અંધપુરુષો સાથે સરખાવ્યા છે. યશોવિજયજીએ સ્વયં આમાં કલ્પિતોપમા અને ઉતૈક્ષા બન્ને અલંકારોની સંભાવના દર્શાવી છે. આંધળો જાણે કે દર્પણમાં જુએ તેમ આ કુમતિઓ ધાર્યું જ કરનારા છે. અહીં સંભાવનામૂલક ઉન્નેક્ષા છે અથવા કલ્પિતોપમાન ઉપમા છે પરંતુ, કલ્પિતોપમાન ઉપમામાં ઉપમાન સદંતર કલ્પિત હોય છે, તેમાં ઘણી વાર “રિ થી આરંભ થાય છે, જ્યારે અહીં લુપકોમાં અંધપુરુષની ઉàક્ષા સહજ છે. લેખકો અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી અંધ છે એવું સહજ રીતે ફલિત થઈ શકે છે. જોકે અલંકારશાસ્ત્રના ગ્રંથકારોએ ઔચિત્યપૂર્વક જે યોર્યું છે તે રીતે નિર્ણય કરવો એવો નમ્ર નિર્દેશ પણ તેમણે કર્યો જ છે.
શ્લોક ૩માં વેદાદિ શાસ્ત્રને આધારે પણ ઉàક્ષા પ્રયોજી છે. જેમકે દોષાકર એટલે ચન્દ્ર. છાયાશ્લેષથી મન ચન્દ્રમાં પ્રવેશે છે એ કૃતિમતને આધારે તેમણે સ્વરૂપોન્સ્પેક્ષા રચી છે. “કાવ્યપ્રકાશકારના મત પ્રમાણે આ દ્યોતક ઉલ્ટેક્ષા છે, જેમાં સંભાવના છે, જ્યારે હેમચન્દ્રના મત પ્રમાણે અહીં અસધર્મ – જે ધર્મ ઉપમેયમાં હોતો જ નથી તેની સંભાવના વિમ્' દ્વારા કરવામાં આવી છે, તો સ્વયં યશોવિજયજી અહીં “નિમ્પતીવ” વગેરેની જેમ વિષ ઉત્પન્ન કરનાર મોહની જેમ લુપ્ત' વગેરે વડે
| SR No. | 005729 |
| Book Title | Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah |
| Publisher | Mahavir Jain Vidyalay |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 366 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 7 MB |