________________
આર્ષભીયચરિત' મહાકાવ્ય : એક મૂલ્યાંકન
નીલાંજના શાહ
પ્રસ્તાવના
શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયરચિત “આર્ષભીયચરિત’ મહાકાવ્યનું મૂલ્યાંકન કરતાં પહેલાં જૈન પૌરાણિક મહાકાવ્યોની પરંપરા અને લાક્ષણિકતાઓ તરફ એક ઊડતો દૃષ્ટિપાત કરવો જરૂરી છે. જૈન મહાકવિઓએ સંસ્કૃત મહાકાવ્યના ક્ષેત્રે ઘણું આગત્યનું પ્રદાન કર્યું છે. તેમણે મોટે ભાગે લલિત મહાકાવ્યો કરતાં પૌરાણિક મહાકાવ્યો વધારે રચ્યાં છે. વિમલસૂરિકૃત પ્રાકૃત “મરિ૩' (આ. ઈ.સ.ની ચોથી-પાંચમી સદી) અને રવિષેણકૃત સંસ્કૃત મહાકાવ્ય “પદ્મપુરાણ' (આઠમી સદી)થી જૈન પૌરાણિક મહાકાવ્યની આછી શરૂઆત થઈ ગણાય. જૈન કવિ જટાસિંહ નંદિએ લખેલું સંસ્કૃત “વરાંતિ (આઠમી સદી) ખરેખરા અર્થમાં મહાકાવ્ય ગણાય.
જૈન પૌરાણિક મહાકાવ્યો પ્રાચીન જૈન પુરાણોમાં આલેખાયેલાં એક કે અનેક મહાપુરુષોનાં ચરિતોને મુખ્ય વસ્તુ તરીકે લે છે. તે મહાકાવ્યોનો મુખ્ય ઉદ્દેશ કથાના માધ્યમથી ધમપદેશ આપવાનો હોય છે. તેમાં કથારસ ગૌણ હોય છે અને જેને ધર્મના સિદ્ધાંતો જેવા કે આત્મજ્ઞાન, સંસારની નશ્વરતા, વિષયત્યાગ, વૈરાગ્યભાવના, સાધુઓના તથા શ્રાવકોના આચારવિચાર વગેરેનું પ્રતિપાદન હોય છે. આ મહાકવિઓ મહાકાવ્યોચિત વર્ષવિષયોનું પણ કથાવસ્તુને અનુરૂપ રીતે વર્ણન કરતા હોય છે.
આવાં પૌરાણિક મહાકાવ્યો મોટે ભાગે તીર્થકરોનાં ચરિત્રોને આલેખવાનું પસંદ કરતાં હોય છે. પ્રાચીન જૈન પુરાણોને બાદ કરતાં આદ્ય તીર્થકર શ્રી ઋષભદેવના જીવન પર બીજા તીર્થકરોના પ્રમાણમાં ઓછાં મહાકાવ્યો રચાયાં છે.
ગુજરાતમાં, ખાસ કરીને સોલંકીકાળમાં અને ત્યાર બાદ આવાં અનેક જૈન મહાકાવ્યો રચાયાં છે. ગુજરાતના જ એક મહાકવિએ ઋષભદેવના ચરિતના આધારે એક ભવ્ય મહાકાવ્ય લખવાનો પુરુષાર્થ આદય પણ ગમે તે કારણે એ મહાકાવ્ય અધૂરું રહ્યું છે અને એના હાલ ચાર સર્ગો જ આપણને ઉપલબ્ધ થાય છે, જે એમણે રચવા ધારેલા મહાકાવ્યની કંઈક ઝાંખી કરાવે છે. આ મહાકાવ્યનું યથાશક્તિ મૂલ્યાંકન કરવા અહીં પ્રયાસ કર્યો છે. વિસ્તારભયથી, આ કાવ્યને લગતા અગત્યના મુદ્દાઓને જ અહીં ઉપસાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
