Page Text
________________
૧૮૬ ] ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
ફળ છે.૧૨ અહીંયાં કરણનો અર્થ વિલંબ વગર ફળની ઉત્પત્તિ. જોકે ‘ન્યાયસૂત્રવૃત્તિમાં વ્યાપારવત્ કારણને કારણ ગણીને કરણ અને ફળની વચમાં જે હોય તેને વ્યાપાર તરીકે ઘટાવવામાં આવે છે. તેથી એ યોજના મુજબ ઇન્દ્રિયને કરણ ગણીને સંનિકર્ષ અને નિર્વિકલ્પક તેમજ સવિકલ્પક જ્ઞાન વગેરેને અવાંતર વ્યાપાર તરીકે ઘટાવીને હાનબુદ્ધિ ફળને ગણ્યું છે.
એટલે ઇન્દ્રિયને જ કરણ માનનાર મુજબ કરણ, વ્યાપાર અને ફળની વ્યવસ્થા નીચે મુજબ ઘટે છે.
ફળ
અવાન્તર વ્યાપાર
(ક) ઇન્દ્રિયાર્થસંનિકર્ષ (ક) + (ખ) નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન (ક)+(ખ)+(ગ) સવિકલ્પ જ્ઞાન
જોકે હેમચંદ્રસૂરિએ વ્યવહિત ફળની વ્યવસ્થામાં અવગ્રહ, ઈહા, અવાય, ધારણા, સ્મૃતિ, પ્રત્યભિજ્ઞા, તર્ક અને અનુમાનના ક્રમમાં જે પૂર્વ-પૂર્વ છે તે પ્રમાણ અને જે ઉત્તર-ઉત્તર છે તે ફળ તેમ ઘટાવ્યું છે. દા.ત. અવગ્રહ પ્રમાણ અને ઈહા ફળ; ઈહા પ્રમાણ અને અવાય ફળ, વગેરે.૧૩
૧. નિર્વિકલ્પક પ્રમા
૨. સવિકલ્પક પ્રમા ૩. ાનોપાદાનોપેક્ષાબુદ્ધિ
કરણ
ઇન્દ્રિય
ઇન્દ્રિય
ઇન્દ્રિય
કેશવમિશ્ર અને હેમચંદ્રસૂરિને સરખાવતાં એ સ્પષ્ટ થાય છે કે જૈન મતમાં પ્રમાણ જ્ઞાનાત્મક જ છે તેથી ઇન્દ્રિયાર્થસત્રિકર્ષને કરણ કે અસાધારણ કારણ તરીકે ઘટાવવાનો પ્રશ્ન જ નથી. તે જ રીતે જ્ઞાન સવિકલ્પક હોય તો જ પ્રમાણ હોવાથી નિર્વિકલ્પક બોધને કરણ કે ફ્ળ ગણવાનો પ્રશ્ન નથી. એટલે હેમચંદ્રસૂરિમાં આપણને પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પ્રમાણોના ક્રમમાં જ જ્ઞાનરૂપ મધ્યવર્તી પ્રમાણોને જ પૂર્વપદના સંદર્ભમાં ફળ અને ઉત્તરપદના સંદર્ભમાં પ્રમાણ એવો ક્રમ દેખાય છે.
યશોવિજયજીની ‘તર્કભાષામાં પણ ઇન્દ્રિય, સત્રિકર્ષ, કે નિર્વિકલ્પક બોધને પ્રમાના કરણ તરીકે સ્થાન નથી. જોકે યશોવિજયજી હેમચંદ્રસૂરિ જેવી પ્રમાણવ્યવસ્થાનો એટલે કે મધ્યવર્તી પદને પૂર્વ પ્રમાણનું ફળ અને ઉત્તરફળનું પ્રમાણ ગણવાની યોજનાનો ઉલ્લેખ કરતા નથી. યશોવિજયજી આત્માના વ્યાપારરૂપ ઉપયોગને જ પ્રમાણ ગણે છે. તેઓ કહે છે કે વ્યાપારરહિત કારક (કરણ) ક્રિયાને ઉત્પન્ન કરી શકે જ નહીં.
ઇન્દ્રિયોના પ્રથમ બે ભેદ દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય – પાડવામાં આવે છે અને દ્રવ્યેન્દ્રિયના નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એ બે વિભાગો છે. દ્રવ્યેન્દ્રિય જડ છે. તે પ્રમાણ નથી. ભાવેન્દ્રિયમાં લબ્ધિ-ઇન્દ્રિય એટલે અર્થને ગ્રહણ કરવાની ક્ષમતા. યશોવિજયજી સ્પષ્ટ કરે છે કે લબ્ધિઇન્દ્રિય પણ પ્રમાણ નથી. દ્રવ્યેન્દ્રિય અજ્ઞાનાત્મક હોવાથી પ્રમાનું સાધન નથી. લબ્ધિઇન્દ્રિય ઉપયોગાત્મક ન હોઈને પ્રમાણ નથી. તેથી જ યશોવિજયજી સ્પષ્ટ કરે છે કે આત્મવ્યાપારરૂપ ઉપયોગઇન્દ્રિય જ પ્રમાણ છે. દ્રવ્યઇન્દ્રિય મુખ્ય નથી, ગૌણ છે. લબ્ધિ જ્ઞાનાવરણકર્મના
-
| SR No. | 005729 |
| Book Title | Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah |
| Publisher | Mahavir Jain Vidyalay |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 366 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 7 MB |