Page Text
________________
પાતંજલયોગદર્શન ઉપરની ‘લેશ’ વ્યાખ્યા
હરનારાયણ ઉ. પંડ્યા
બ્રાહ્મણ પરંપરામાં પ્રાચીન કાળથી ચાલી આવતી યોગવિષયક વિચારધારાને અત્યંત સુવ્યવસ્થિત અને સુસ્પષ્ટપણે દાર્શનિક શૈલીમાં રજૂ કરવાનું શ્રેય શ્રી પતંજલિના ફાળે જાય છે. તે પછી વ્યાસ, વાચસ્પતિ મિશ્ર, વિજ્ઞાનભિક્ષુ આદિ આચાર્યોએ એ વિચારણાને વિશેષ પરિષ્કૃત કરીને સવિશેષ સુસ્પષ્ટ કરી.
જૈન પરંપરામાં આગમ, નિર્યુક્તિ, તત્ત્વાર્થસૂત્ર આદિમાં ધ્યાન સંબંધી વિચારણા હતી, પરંતુ બ્રાહ્મણ પરંપરાની યોગધારાની સામે જૈનપરંપરાસંમત યોગવિચારણાને સ્વતંત્ર યોગગ્રંથમાં સર્વપ્રથમ રજૂ કરવાનું શ્રેય શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીના ફાળે જાય છે. આ પછી શુભચંદ્રજી, હેમચંદ્રાચાર્ય આદિ આચાર્યોએ આ પરંપરામાં સ્વતંત્ર ગ્રંથો રચ્યા.
ઉપર્યુક્ત પૂર્વસૂરિઓ અને યશોવિજયજીના પ્રયત્નમાં તફાવત એ છે કે આ પૂર્વસૂરિઓએ જૈન મતને અનુકૂળ રહે તે રીતે સ્વતંત્ર વિચારણા રજૂ કરી છે, જ્યારે શ્રી યશોવિજયજીએ બ્રાહ્મણ પરંપરાના સ્થિર ચોકઠામાં જૈન વિચારણાને ગોઠવવાનું કઠિનતમ કાર્ય કર્યું. અલબત્ત, જૈનસંમત યોગઘટકોને બ્રાહ્મણપરંપરાસંમત યોગઘટકો સાથે સરખાવવાનું સર્વપ્રથમ શ્રેય શ્રી હરિભદ્રસૂરિના ફાળે જાય છે જેમકે તેમણે ‘યોગબિંદુ'માં અધ્યાત્મ, ભાવના, ધ્યાન અને સમતાને પતંજલિસંમત સંપ્રાત સાથે અને વૃત્તિસંક્ષયને અસંપ્રાત સાથે સરખાવ્યાં છે. શ્રી યશોવિજયજીએ હરિભદ્રસૂરિના આરંભેલા કાર્યને ‘લેશ’ વ્યાખ્યાની રચના દ્વારા પરિપૂર્ણ કક્ષાએ પહોંચાડ્યું છે. આ ધ્યેયસિદ્ધિની પરિપૂર્ણતા માટે તેઓએ બ્રાહ્મણ પરંપરા તરફ નહીં રાખેલી સૂગ, પરદર્શનનો તલસ્પર્શી અભ્યાસ કરવા માટેની તેમની નિર્ભીકતા, બન્ને વિચારધારાની તુલના વખતનું તેમનું તાટસ્થ્ય, અને આવી તુલના દ્વારા બન્ને પરંપરાના પુરાતન કાળથી ચાલ્યા આવતા પારસ્પરિક વિરોધનું શમન કરવાનો તેમનો સન્નિષ્ઠ તેમજ પ્રશસ્ય પ્રયાસ અવશ્ય નોંધપાત્ર છે. પ્રસ્તુત ટીકામાં બહુ જ અલ્પ સ્થળોએ તેમનો સ્વમત (જૈન મત) તરફનો આગ્રહ જોવા મળે છે, પણ તે સત્ય છે, કારણકે, પ્રાચીન કાળમાં પરમતનું ખંડન કરવાનું વાતાવરણ હતું, જે તેમને ખાસ સ્પર્યું નથી.
પ્રસ્તુત વ્યાખ્યા દ્વારા પાતંજલયોગસૂત્રોને જૈનમતના પરિપ્રેક્ષ્યમાં તેમણે તપાસ્યાં છે અને તેમનું તુલનાત્મક અધ્યયન કરીને એ વિચારણાને સવિશેષ સ્પષ્ટ
| SR No. | 005729 |
| Book Title | Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah |
| Publisher | Mahavir Jain Vidyalay |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 366 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 7 MB |