________________
‘વૈરાગ્યકલ્પલતા’
રૂપકાત્મક કથાસાર મહાકાવ્ય તરીકે ] ૯૩
આવી કથાસાર કૃતિઓના સર્જન પાછળ અનેક ઉદ્દેશો કામ કરે છે, જેમકે ‘સમરાદિત્યસંક્ષેપ’માં પ્રદ્યુમ્નસૂરિએ લખ્યું છે કે જ્ઞાત્મનઃ હેતવે। પરંતુ ખાસ તો સારસંક્ષેપ કરવામાં જે-તે કૃતિની ભવ્યતા, ધાર્મિક સત્ત્વશીલતા, પ્રભાવકતા વધુ પ્રેરક બનતી હોય છે.
યશોવિજયજી તો સાક્ષાત કૂચલી સરસ્વતી હતા, તો તેમણે નવીન કૃતિ રચવાને બદલે સારસંક્ષેપ કેમ કર્યો ? એનું ગૂઢ કારણ એ હોઈ શકે કે સમગ્ર જૈન સિદ્ધાંતોને એક કથાના રૂપમાં મૂકવાનો સૌથી મહાન અને સફળ પ્રયત્ન ‘ઉપમિતિ’માં થયો છે અને સર્વ જીવોને શાસનરસિત કરવાની તેમની નેમ હતી તેથી સર્વ જીવ-ઉપકારાર્થે ઉપમિતિ'નો સારસંક્ષેપ કર્યો હશે.
જોકે સમગ્ર સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રમાં કથાસાર મહાકાવ્યનો ઉલ્લેખ સરખો નથી. આ કૃતિ તેના આ સ્વરૂપમાં સર્વોત્તમ કૃતિ છે. આમ વૈરાગ્યકલ્પલતા' સમગ્ર ભારતીય સંસ્કૃત સાહિત્યમાં બે રીતે અનોખું સ્થાન ધરાવે છે. (૧) રૂપકકથા તરીકે, (૨) કથાસાર મહાકાવ્ય તરીકે.
યશોવિજયજી જેવા મહાન તાર્કિક, દાર્શનિક, કવિ અને પરમતખંડનપટુએ ઉપમિતિ” જેવી વિરાટકાય કૃતિનો સંક્ષેપ કરીને વૈરાગ્યકલ્પલતા' જેવી નવ્ય કૃતિ આપીને માત્ર જૈન સાહિત્યમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર ભારતીય સંસ્કૃત સાહિત્યની ઉત્કૃષ્ટ સેવા કરી છે.
मिथ्यादृष्टिगृहीतं हि मिथ्या सम्यगपि श्रुतम् । सम्यग्दृष्टिगृहीतं तु सम्यग् मिथ्येति नः स्थितिः ॥
મિથ્યાદૃષ્ટિએ ગ્રહણ કરેલું સમ્યક્ શ્રુત હોય તોપણ મિથ્યા
થાય છે; જ્યારે સમ્યગ્દષ્ટિએ ગ્રહણ કરેલું મિથ્યા શ્રુત હોય તોપણ સમ્યક્ થાય છે – તેવી અમારી સ્થિતિ છે.
ઉપાધ્યાય યશોવિજય (‘સમ્યદૃષ્ટિ-દ્વાત્રિંશિકા’)
