________________
ન્યાયાર્થમંજૂષા અને સ્વીપશન્યાસનો સવિવેચન ગુરાનુવાદ. આ ન્યાયની અનિત્યતા જણાતી નથી. અને “સમુશ્વિનોતિ' એવું પદ આ ન્યાયસૂત્રમાં કહેલું હોવાથી, “સમુચ્ચય” અર્થવાળા જ ર કારનું આ પ્રમાણે નિયમન કરાય છે. “અનુકર્ષણ” અર્થવાળો ૧ શબ્દ તો વિજાતીય શબ્દનું પણ અનુકર્ષણ કરે છે, અને જે રીતે અનુકર્ષણાર્થક શબ્દ વિજાતીય શબ્દનું અનુકર્ષણ કરે છે, તે પ્રમાણે જ આગળના ન્યાયમાં કહેવાશે. (૨૬૧)
સ્વોપણ વ્યાસ
૧. તી વ્યાક્યાને પ્રસ્થાત (૬-૩-૧૪૨) સૂત્રનો અર્થ આ પ્રમાણે છે - તી - એટલે પછી - વિભત્યંત ગ્રંથવાચક નામથી “વ્યાખ્યાન' અર્થમાં અને તત્ર - એટલે સપ્તમી - વિભત્યંત નામથી મવ = થનાર' અર્થમાં યથાયોગ્ય મદ્ વગેરે પ્રત્યયો થાય છે. આવો અર્થ થવાથી ‘તી વ્યારથાનમ' એમ એક વાક્યર્થ થાય છે અને “તત્ર ભવમ્' એમ બીજો વાક્યર્થ થાય છે. આ પ્રમાણે બે વાક્યર્થો અહીં ભેગા મળેલાં જાણવા. જેમકે, કૃતાં ચાલ્યાન, કૃત્યુ પર્વ વા - કૃત + અક્ = વાર્તમ્ ! એ રીતે - પ્રતિક્રિીયમ I શેષ સુત્રોના ઉદાહરણાદિ પ્રસિદ્ધ હોવાથી દર્શાવાતાં નથી (૨/૬૧)
(૨૨૬. ચીનુpણું નાનુવર્તત / ૨ / ૬૨ ||
ન્યારાર્થ મંજૂષા
ન્યાયાર્થ:- ૪ કાર વડે અનુકૃષ્ટ - પૂર્વસૂત્રથી અનુકર્ષણ કરાયેલ - ખેંચાયેલ પદ અથવા વાક્ય આગળના સૂત્રમાં જતું નથી. અર્થાત્ તેની અનુવૃત્તિ આગળ જતી નથી.
પ્રયોજન :- અપેક્ષાતોડધિજાટ (૧/૧૨) (અપેક્ષા - ઈષ્ટતા - ઈચ્છા અનુસાર અધિકારની પ્રવૃત્તિ – નિવૃત્તિ થાય છે) એ ન્યાયથી પૂર્વસૂત્રથી વડે અનુકૂષ્ટ - અનુવર્તન કરાયેલ પદાદિની, ઉત્તરસૂત્રમાં પણ અનુવૃત્તિ થવાનો પ્રસંગ હોયને, તેનો નિષેધ કરવા માટે આ ન્યાય છે.
ઉદાહરણ :- (૧) પદ સંબંધી - આ પ્રમાણે છે - પડવાશ્ચતુર્થાન્તાચતુર્થ: રોશ પ્રત્ય) (૨-૧-૭૭) સૂત્રમાં ‘થ્વોશ' એમ અહિ વડે અનુકૃષ્ટ “પતાને' એવા સપ્તમ્મત પદનું ધારીતથa (૨-૧-૭૮) એ ઉત્તરસૂત્રમાં અનુવર્તન થતું નથી".
૨. વાક્ય સંબંધી - સરોડા: પોલાયાં ત્યારે (૨-૩-૪૪) સૂત્રથી “પોક્ષાયાં ત્યારે આ વાક્ય સ્વ ધાતુની અપેક્ષાએ વિજાતીય છે. (કેમકે ધાતુની અપેક્ષાએ તો ધાતુ જ સજાતીય કહેવાય.) તેમ છતાં તે વાક્ય વશ (૨-૩-૪૬) એ ઉત્તરસૂત્રમાં ર થી અનુકૃષ્ટ છે. અને આથી આ ન્યાયથી નિષેધ થવાથી પરિ િસેવ: (૨-૩-૪૬) એ ઉત્તરસૂત્રમાં થી અનુકૂષ્ટ વાક્યર્થનું અનુવર્તન થતું નથી. તેથી સ્વ ધાતુનું પરીક્ષા - વિભક્તિ પર આવતાં દ્ધિત્વ કરાવે છn (fe + સસ્વ + અત્ સ્થિતિમાં) આદિમાં રહેલ દ્વિરુક્ત સ નો ઘ થાય. પણ દ્વિતીય સ.નો ૫ ન થાય. જેમકે, પરિષસ્વ જ્યારે પff: સેવ: (૨-૩-૪૬) સૂત્રમાં પૂર્વ સૂત્રમાં ૨ થી અનુકૃષ્ટ
-४८४