Page Text
________________
૨/૩૧.
ન્યા. મં...
_
_
८८. गतिकारकङस्युक्तानां विभक्त्यन्तानामेव નૈવિમત્યુત્વજો: પ્રાવ સમાસ: / ર/રૂ I
વ્યાયાર્થ મંષા
ન્યાયાર્થ :- વિભર્યંત એવા જ (૧) ગતિસંજ્ઞક (પ્રાદિ) શબ્દોનો, (૨) કારક શબ્દોનો અને (૩) કુરિ એટલે કે પંચમી વિભક્તિ વડે ઉક્ત પ્રત્યયાત શબ્દોનો કૃદન્ત નામો સાથે સમાસ કરવાનો હોય ત્યારે, કૃદન્તથી વિભક્તિની ઉત્પત્તિ થાય તે પહેલાં જ, કૃદન્ત નામો સાથે ગતિ વગેરે પૂર્વોક્ત વિભકત્યંત શબ્દોનો સમાસ થઈ જાય છે. - પ્રયોજન - યદ્યપિ નામ નાર્નાર્થે સમસો વદુતમ્ (૩-૧-૧૮) સૂત્રવડે નામનો નામની સાથે સમાસ કહેલો છે, તો પણ પેર્ગે (૩-૨-૮) સૂત્ર વડે સમાસ થયે અંતર્વતિની વિભક્તિનો (વિગ્રહ વાક્યાવસ્થામાં પ્રયોગ કરાયેલ વિભક્તિનો) લોપ કરવા દ્વારા આ પ્રમાણે જ્ઞાપન કરેલું છે કે, વિભફત્યંત - નામોનો જ સમાસ થાય છે અને તેથી સમાસમાં બંન્નેય પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદભૂત કૃદન્તના અવિભકૂતપણા રૂપે નિયમ કરવા માટે આ ન્યાય છે. આથી પૂર્વોક્ત સંયોગમાં સમાસ કરતી વખતે ઉત્તરપદભૂત કૃદન્તને વિભર્યંત રૂપે ન લેવું પણ વિભક્તિ રહિત લેવું.)
(૧) ગતિસંજ્ઞક – પ્રાદિ સંબંધી ઉદાહરણ :- વિવિરતિ પક્ષાવિતિ', વિઝિરી | પ્રયોગોમાં સત્ આગમ એ “પક્ષી' રૂપ અર્થમાત્રની અપેક્ષાવાળો હોયને અંતરંગ હોવાથી પ્રથમ જ વૌ વિનરો વા (૪-૪-૯૬) સૂત્રથી ટુ આગમ થયે, “વિ + સ્ટિર' એવી સ્થિતિમાં સ્પંદનુરષ્યિડાવશ તિઃ (૩-૧-૨) સૂત્રથી “ગતિ' સંજ્ઞાવાળા વિ શબ્દનો નાગુપી–
પ્રજ્ઞ: : (પ-૧-૫૪) સૂત્રથી થયેલ છે. પ્રત્યયાત રિ એવા કૃદન્ત શબ્દની સાથે તિવતપુરુષ (૩-૧-૪૨) સૂત્રથી તપુરુષ – સમાસ થાય છે. અને પછી રસોડલિવૂરિયમ્ (૨-૩-૪૮) સૂત્રથી સત્ આગમના સ નો ૫ આદેશ થયે, વિઝિ: પક્ષી ! રૂપ થાય છે. પછી સ્ત્રીલિંગની વિવક્ષા કરવામાં આ કારાંત હોવાથી નાતેયાન્તનિત્યસ્વીશૂદ્રાક્ (૨-૪-૫૪) સૂત્રથી પ્રત્યયની સિદ્ધિ થાય છે. (આ પ્રમાણે વિશ્વરી રૂપ સિદ્ધ થાય છે.) - હવે જો આ ન્યાયની અપેક્ષા વિના ઉર એવા કૃદન્ત ઉત્તરપદની સાથે સમાસ કરાય, તો કર્માદિ (કારક) શક્તિ, સંખ્યા વગેરેની અપેક્ષાવાળી હોયને વિભક્તિની ઉત્પત્તિ એ બહિરંગવિધિ છે. આથી વિભક્તિ - ઉત્પત્તિની પૂર્વમાં જ સ્ત્રીત્વ અર્થ માત્રની અપેક્ષાવાળો હોયને અંતરંગ એવા કાત્ (૨-૪-૧૮) સૂત્રથી થતાં મામ્ પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ હોયને, બાપુ થયે વિઝિર એવા શબ્દનું આ કારાંતપણું ન રહેવાથી A. (વિ + રિ + ગા) વિષ્કા શબ્દથી ગતિયાન્ત (૨-૪-૫૪) સૂત્રથી ૩ી પ્રત્યય ન થાત. (એટલે વિષ્યિરી એવા રૂપની સિદ્ધિ ન થાત, એમ ભાવ
૩૯૯
| SR No. | 005716 |
| Book Title | Nyaya Sangraha |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ratnavallabhvijay |
| Publisher | Omkarsuri Aradhana Bhavan |
| Publication Year | 2001 |
| Total Pages | 688 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 15 MB |