Page Text
________________
ન્યાયાર્થમંજૂષા અને સ્વોપજ્ઞન્યાસનો સવિવેચન ગુર્જરાનુવાદ. અર્થમાં છે. આથી “શબ્દ સમુચ્ચય અર્થમાં છે' એમ અર્થ થાય. આમ અનુકાર્ય= - શબ્દ રૂપ અર્થ દ્રવ્યાત્મક હોય તેવા અર્થમાં વર્તમાન ની અવ્યય સંજ્ઞા ન થવાથી સ્વાદિ વિભક્તિનો લોપ થયો નથી.
આ જ રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ વિચારી શકાય. જો એ ઋોતીતિ : એમ જ્યારે ૫ પ્રત્યયાત હોય ત્યારે ક્રો ધાતુથી બસ્ વગેરે સ્વરાદિ પ્રત્યય આવતાં સંયો IIટૂ (૨-૧-૫૨) સૂત્રથી ના { નો રૂમ્ આદેશ થયે, (+ મ, દ્િ + અ-) : ! રૂપ થાય છે. અહિ આ જ શબ્દ પ્રકૃતિરૂપ = અનુકાર્યરૂપ છે. અને તેનો અર્થ “ખરીદનાર' છે. એટલેકે ખરીદ - ક્રિયાનિમિત્તક જ કી. - શબ્દ છે. પણ તે ઝી ધાતુરૂપ પ્રકૃતિનું જયારે અનુકરણ કરાશે ત્યારે અનુકરણરૂપ શ્રી નો અર્થ અનુકાર્ય = “ી શબ્દ' એવો થશે, પણ ખરીદનાર' એવો થશે નહિ. આમ અનુકાર્ય - અનુકરણ વચ્ચે અર્થ ભેદ સ્પષ્ટ છે. છતાંય આ ન્યાયથી અનુકરણ રૂપ જો શબ્દ એ અનુકાર્ય ધાતુ જેવો થવાથી અર્થાત્ પ્રકૃતિવર્ભાવ થવાથી તે ધાતુને લગતી પ્રક્રિયા તેને લાગુ પડે છે. આથી અનુકરણ કરે શબ્દ ના રૂં કારનો પણ સંયો ત્ (૨-૧-૫૨) સૂત્રથી રૂદ્ આદેશ થાય છે. આથી ક્રિય: I પ્રયોગ સિદ્ધ થાય છે. તેનો અર્થ “ી ધાતુથી' એમ થશે. ટૂંકમાં પ્રકૃતિનું = “અનુકાર્યશબ્દ'નું કાર્ય “અનુકરણશબ્દથી અર્થ ભેદ હોવાને કારણે અપ્રાપ્ત હોયને તેની પ્રાપ્તિ માટે આ ન્યાય છે.
પરિવ્યવાન્ ક્રિય. (૩-૩-૨૭) સૂત્રની ત. પ્ર. બૃહવૃત્તિમાં કહેલું છે કે, જી એ પ્રમાણે ધાતુનું અનુકરણ એ પોતાના “અનુકાર્ય = કી ધાતુ (શબ્દ)' રૂ૫ અર્થથી સાર્થક (અર્થવાનું) છે. આથી ઉધાતુવિમવિવેચનર્થવસીમ (૧-૧-૨૭) સૂત્રથી શ રૂપ અનુકરણ શબ્દની નામ - સંજ્ઞા થઈ. માટે નાનુ: પ્રથHI ૦ (૨-૨-૩૧) વગેરે સૂત્રોથી સ્વાદિપ્રત્યયો પણ લાગ્યા. એટલું જ નહિ, પણ પ્રતિવનુરમ્ ! એ પ્રસ્તુત ન્યાયથી ધાતુનું જે કાર્ય - શ્રી + કમ્ પ્રત્યય પર છતાં સંયો ત્ (૨-૧-૧ર) સૂત્રથી હું કારનો રૂદ્ આદેશરૂપ છે - તે શ્રી રૂપ અનુકરણથી પણ થયું. આથી શિવ: | એવું અનુકરણશબ્દનું રૂપ સિદ્ધ થયું. આ પરિવ્યવસ્િ શિય: (૩-૩-૨૭) સૂત્રમાં વિ: I એ પ્રમાણે નિર્દેશરૂપ જે જ્ઞાપક છે, (કે જેમાં અનુકરણ રૂપ શબ્દના રૂપમાં પણ રૂ, આદેશનો નિર્દેશ કરેલો છે,) તેનાથી જ્ઞાપન કરેલું છે કે, “પ્રકૃતિની જેમ અનુકરણમાં પણ કાર્ય કરવું.”
પ્રવૃતિવનુરમ્ (૧/૬) એ પ્રસ્તુત ન્યાયના સ્વપજ્ઞન્યાસમાં ન્યાયાર્થમંજૂષા - ટીકાગત શબ્દાર્થોનુ-રણમ્ પદનો ઉપવાસ કરીને તેના ઉપર વાસ રચેલો છે. (જો કે ટીકામાં તે પદ ક્યાંય પણ દેખાતું ન હોવાથી તેનો ટીકા - ગ્રંથ લુપ્ત થઈ ગયો હોવાની સંભાવના છે.) તેનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે. અનુકરણનો બે રીતે પ્રયોગ થાય છે. (૧) શબ્દાર્થોનુકરણ અને (૨) શબ્દાનુકરણ આ બન્નેય પ્રયોગ સ્યાદ્વાદના બળથી થતી કથંચિત ભેદભેદની વિવક્ષાને આધીન છે. તેમાં જયારે “અનુકાર્ય = પ્રકૃતિ (શબ્દ) રૂપ’ અર્થ અને અનુકરણ = (પ્રકૃતિભૂત એવા) શબ્દરૂપ અર્થનું અભિધાન કરનાર શબ્દ - એ બે વચ્ચે ભેદની વિવક્ષા કરાય ત્યારે શઃ પ્રસ્તાવનુવાર્યરૂપ વાર્થો યશ તત્ શબ્દાર્થમ્ | (અનુકાર્યરૂપ શબ્દ જ જેનો અર્થ હોય તે “શબ્દાર્થમ્' કહેવાય) પછી શખ્વિાર્થ તસુરપ વેતિ - શબ્દોથનુરVIK I અનુકાર્ય - શબ્દરૂ૫ અર્થવાળું જે અનુકરણ - તે “શબ્દાર્થોનુકરણ” કહેવાય.
પણ જયારે “અનુકાર્ય (પ્રકૃતિભૂત) શબ્દરૂપ' અર્થ અને (તેવા શબ્દરૂપ - અર્થનું અભિધાન કરનાર) અનુકરણ - શબ્દએ બે વચ્ચે અભેદની વિવક્ષા કરાય ત્યારે અનુકાર્ય (પ્રકૃતિશ)રૂપ અર્થનો (સ્વવાચક એવા) અનુકરણશબ્દમાં જ વિલય = અંતર્ભાવ થઈ જવાથી શબ્દ વ અનુરમ્ , શબ્દાન
૧૫૮
| SR No. | 005716 |
| Book Title | Nyaya Sangraha |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ratnavallabhvijay |
| Publisher | Omkarsuri Aradhana Bhavan |
| Publication Year | 2001 |
| Total Pages | 688 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 15 MB |