Darshanik Chintan

SR No.: 005710
Original Sutra Author: N/A
Author: Sukhlal Sanghavi
Publisher: Gurjar Granthratna Karyalay
Publication Year: 2003
Total Pages: 272
Language: Gujarat
Classification: Book_Gujarati
File Size: 17 MB

Page 231

૨૨૦ ૦ દાર્શનિક ચિંતન
લેખકો આ જન્મે ગોળધાણા કે એવું બીજું કાંઈ મંગળ કરશે તો આ જન્મ ઉપરાંત જન્માન્તરે પણ એટલે કે તેમના વંશવારસદારોને માટે પણ એ મંગળ આર્થિક કલ્પદ્રુમ બની રહેશે !
મંગળ પ્રવચનનો પહેલો અંક પૂરો થયો. હવે બીજામાં પ્રવેશીએ. વચન અને પ્રવચન એ બે એક નથી. વચન રોજિંદું છે જ્યારે પ્રવચન એ પ્રકૃષ્ટ વચન હોઈ તેનો ભાવ વધારે ઊંડો છે. એના મૂળમાં સ્વાધ્યાય સમાયેલો છે. ઉપનિષદના એક ઋષિએ જ્યારે સ્વાધ્યાય અને પ્રવચનને જ તપ કહ્યું ત્યારે એ તપ કોઈ ભૂખમરા કે માત્ર અશનત્યાગનું નહિ, પણ જુદા જ પ્રકારનું વિક્ષિત છે. જેમાંથી તવાઈને પાર ઊતરાય તે તપ. પણ સ્વાધ્યાય-પ્રવચનની તાવણી એ કોઈ સામાન્ય તાવણી નથી. સ્વાધ્યાય અને પ્રવચન એ સંપ હોઈ પોતે જ મંગળ અને માંગલિક છે, તેથી હવે જરા એનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ વિચારીએ.
મંગળનો એક પર્યાય નાંદી પણ છે. નાટ્યશાસ્ત્રમાં અને નાટકોમાં નાદીનો અવશ્યકર્તવ્યરૂપે વિધિ છે. એ નાંદી શબ્દ જ પ્રાકૃતમાં નંદીરૂપે વ્યવહરાય છે. જૈન પરમ્પરાએ એ નન્દી શબ્દ અત્યન્ત આદરપૂર્વક સાચવી રાખ્યો છે. નાટ્યવિધિમાં પૂર્વરંગના એક ભાગ લેખે જે નાંદીનો વિધિ છે તે સ્થૂળ અને ઉપકરણસાધ્ય હોઈ જૈન પરિભાષા પ્રમાણે દ્રવ્ય-નંદી કહેવાય. જૈન પરંપરા જેને ભાવનંદી યા પરમાર્થ નંદી કહે છે તે જ્ઞાન. ચેતનાની બધી જ જ્ઞાનકક્ષાઓ ભાવનંદી છે. એ જ્ઞાનકક્ષાઓના જૈન પરંપરાએ પાંચ ભેદ દર્શાવ્યા છે, પણ ખરી રીતે એ બે ભેદમાં સમાઈ જાય છે. જ્ઞાનકક્ષાનો એક પ્રકાર એ છે કે જેમાં ઇન્દ્રિય, મન, ગ્રંથ આદિ અન્ય નિમિત્તો દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં બધાં જ જ્ઞાનો આવી જાય છે. આને પરોક્ષ યા પરાવલંબી જ્ઞાન
૧. (૧) સ્વાધ્યાયપ્રવચને વ્રુતિ નાજો મૌાજ્ય:।
तद्धितस्तद्धि तपः । (२) स्वाध्यायप्रवचनाभ्यां न प्रमदितव्यम् ।
તૈત્તિરીય ઉપનિષદ, વલ્લી ૧, અનુવાક ૯ અને ૧૧
૨. (૨) પ્રત્યાહારાાિયામ્યસ્ય મૂાંસિ યદ્યપિ । तथाप्यवश्यं कर्तव्या नान्दी विघ्नोपशान्तये ॥
–સાહિત્યદર્પણ ૬. ૨૩
નાટ્યપ્રદીપમાં ‘નાન્દી' પદની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે કરી છે :– नन्दन्ति काव्यानि कवीन्द्रवर्गाः
कुशीलवाः पारिषदाश्च सन्तः ।
यस्मादलं सज्जनसिन्धुहंसी तस्मादियं सा कथितेह नान्दी ॥