________________
૧૬. મંગળ આશા
એમ મનાય છે કે ઉપનિષદો અને બુદ્ધ મહાવીરના યુગમાં તત્ત્વને લગતા વિચારો બહુ છૂટથી થતા અને કોઈ પણ એક ચિંતક પોતાનું આગવું સ્થાન જમાવી શકતો, પછી તે ચિંતક ગમે તેવો સાધારણકોટિનો હોય. સામાન્ય લોકો અત્યારે જેમ કથાવાર્તાઓમાં રસ લે છે તેમ તે વખતે તાત્ત્વિક પ્રશ્નોની બાબતમાં વધારે રસ લેતા હોવા જોઈએ. એમ ન હોત તો, ગમે તે કોટિનો ચિંતક પોતાની જમાત જમાવી જ શકત. તેથી જ જૈન, બૌદ્ધ અને મહાભારત જેવા ગ્રંથોમાં પરસ્પર વિરોધી એવી અનેક દષ્ટિઓનાં–મતોનાં વર્ણન મળે છે.
વિચાર કરવો એ માનષિક સગુણ છે, પણ માત્ર વિચારોમાં જ ગૂંથાઈ રહેવું અને બુદ્ધિને અનુરૂપ પ્રવૃત્તિક્ષેત્રમાં ન જોડવી એવી સ્થિતિ આવે ત્યારે વિચારોની આંધી આવે છે અને સામાન્ય પ્રજા એ આંધીમાં મૂંઝાઈ જાય છે. એને ચોક્કસ કર્તવ્યનો માર્ગ સૂઝતો નથી અને કોઈ વાર સૂઝે તો તેનાથી એ સહસા ચલિત પણ થઈ જાય. માનવતા એ માત્ર વિચારમાં પૂર્ણ નથી થતી એની સિદ્ધિ માટે યોગ્ય પ્રવૃત્તિક્ષેત્ર અને નિશ્ચયબળ આવશ્યક છે. જ્યારે વિચારોની આંધીનું રાજ્ય હોય ત્યારે કોઈ પણ સાહસિક પોતાને સર્વજ્ઞ જેવો માની મનાવી લોકોને આકર્ષવા મથે. અને એમ પંથો ઊભા થતા, અંદરોઅંદર અથડામણ પણ થવાની જ. પરિણામે ન શ્રેયસ સંધાય, ન પ્રેયસ્.
આવી સ્થિતિ જોઈ તથાગત બુદ્ધ તે વખતની પ્રચલિત વિચારઆંધીમાંથી નીકળી લોકોને ચોક્કસ જીવનસાધના તરફ વાળવા પ્રયત્ન કર્યો અને તે વખતે તેમને જે આધ્યાત્મિક માર્ગ સૂઝયો તે માર્ગ ઉપર સ્થિરપણે ચાલવા માટે અને પૂર્વજીવન કે ઉત્તરજીવન વિશે બહુ ઊંડા ઊતર્યા સિવાય વર્તમાન જીવનને વિશુદ્ધ કરવા માટેનો એક ચોક્કસ કાર્યક્રમ લોકો સમક્ષ મૂક્યો. જેઓ બુદ્ધ પાસે આવતા તેમાંથી ઘણા એવો પ્રશ્ન કરતા કે આ મૃત્યુ પછી જે લોકમાં જવું છે તે લોક કેવો છે? કેટલાક એવો પણ પ્રશ્ન કરતા કે
