Page Text
________________
માનવતાના પાયા, એનું મૂલ્યાંકન અને જીવનમાં એનો વિનિયોગ • ૧૯૧ કે સહેજ દૂર, એ પ્રદેશ પૂરતી જ સીમિત છે; અને બીજું એ કે ઇન્દ્રિયો માત્ર ભૌતિક વિશ્વને ગ્રહણ કરી શકે છે, અભૌતિકને નહીં.
તૈત્તિરીય ઉપનિષદમાં પાંચ બ્રહ્મ, અને જગ્યાએ પાંચ પુરુષ કહેવામાં આવ્યા છેઃ અન્ન, પ્રાણ, મન, વિજ્ઞાન અને આનંદ એ પાંચને બ્રહ્મ કે પુરુષ કહો. અન્નનો અર્થ છે દેહ. પ્રાણનો અર્થ છે શ્વાસપ્રશ્વાસ અને જીવનશક્તિ. બીજાં સૂક્ષ્મ જંતુઓ અને પશુ-પક્ષીઓમાં પણ દેહ અને શ્વાસોચ્છવાસ હોય જ છે. એટલે બીજાં પ્રાણીઓ જેમ પાંચભૌતિક દેહ ધારણ કરવાથી ભૂત કહેવાય અથવા પ્રાણ ધારણ કરવાથી પ્રાણી કહેવાય, તેમ મનુષ્ય પણ દેહ ધારણ કરે છે, એટલે એ ભૂત કહેવાય છે, અને પ્રાણ ધારણ કરે છે તેથી પ્રાણી પણ કહેવાય છે. એટલે કે સર્વ ભૂતોમાં અને સર્વ પ્રાણીઓમાં મનુષ્ય પણ આવી જાય છે. પણ બીજાં પ્રાણીઓ જે ભૂત અને પ્રાણી કહેવાય છે, તેના કરતાં મનુષ્યમાં, તે ભૂત અને પ્રાણી કહેવાયા છતાં, એક વિશેષતા છે, અને તે આ મનની છે. એટલે અન્ન અને પ્રાણ પછી મનનું ત્રીજું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
હવે આપણે મનનું સ્વરૂપ જોવું જોઈએ. બીજાં પ્રાણીઓ ઇન્દ્રિયો મારફત જ્ઞાન મેળવે, તેમ મનુષ્ય પણ ઇન્દ્રિયો મારફત જ્ઞાન મેળવે, ભૌતિક વિશ્વનું મેળવે, વર્તમાનકાળ પૂરતું મેળવે અને સહેજ નજીક કે દૂરના પ્રદેશનું મેળવે; તો ઇન્દ્રિય કરતાં મનમાં એવી કઈ વિશેષતા છે કે જેને કારણે એ માનવ બીજાથી જુદો પડે છે એની મનની શક્તિ ધરાવનાર તરીકે જુદો ઓળખાય છે, તે જાણવું જોઈએ.
પહેલી વાત તો એ છે કે ઇન્દ્રિયો મારફત જે જ્ઞાન મળ્યું હોય તે વર્તમાનકાળ પૂરતું જ હોય છે, પણ મનની શક્તિ કંઈક એવી છે કે, તે ત્રણે કાળનો વિચાર કરી શકે છે. જે વર્તમાનકાળનું જ્ઞાન મળ્યું, એને સંગ્રહી અને . સ્મરણ કરી શકે અને વર્તમાનકાળનું જ્ઞાન અને ભૂતકાળનું જ્ઞાન, એ બન્નેનું મિલન કરી તેના પરથી ભવિષ્યની કલ્પના કરી શકે. વસ્તુઓના અનેક ઝીણા ઝીણા અર્થોની–સૂક્ષ્મ અર્થોની–સમજણશક્તિ એનામાં વધારે છે; એટલે તો સમજણ, સ્મૃતિ, કલ્પના એ શક્તિઓ માણસમાં વધારે છે, અને ઘણી વધારે છે. એ જેટલી કેળવી શકે એ પ્રમાણમાં એ કેળવાઈ પણ શકે છે. એ ઉપરાંત મનની અંદર બીજી પણ ખાસ શક્તિઓ છે, જેવી કે ઇચ્છા, શ્રદ્ધા, સંકલ્પ કોઈ પણ વસ્તુ પ્રત્યે અભિમુખ થવા માટેની વૃત્તિ તે ઇચ્છા; એ જ પ્રવૃત્તિમાં કે કામમાં ટકી રહેવા માટેની આંતરશક્તિ તે શ્રદ્ધા; અને આ કે તે કોઈ પણ
| SR No. | 005710 |
| Book Title | Darshanik Chintan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sukhlal Sanghavi |
| Publisher | Gurjar Granthratna Karyalay |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 272 |
| Language | Gujarat |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 17 MB |