________________
૪. સૌથી ભિન્ન અને વિશિષ્ટ કર્મસિદ્ધાંત
આમ તો સૌએ પોતપોતાની રીતે કર્મસિદ્ધાંતની વાત કરી છે. પણ તેનું અણીશુદ્ધ સ્વરૂપ જૈન ધર્મના અપવાદ સિવાય કયાંય જોવા મળતું નથી. આમ જોઈએ તો કરણી એવી ભરણી, વાવીએ એવું લણીએ અને એવાં ચલણી વાક્યો લગભગ દરેક ધર્મમાં મળી આવે છે. પણ તેથી સૌનો કર્મસિદ્ધાંત સરખો નથી. કર્મનું મહત્ત્વ, તેનું અસ્તિત્વ સૌ સ્વીકારે છે. પણ તેની વ્યવસ્થા બહુ ઓછા સમજે છે. કર્મની વ્યવસ્થા બહુ જટિલ છે એ વાત ખરી પણ કર્મના સિદ્ધાંતના પ્રતિપાદનમાં ભલભલા વિચારકો પણ થાપ ખાઈ ગયા છે. એનું મુખ્ય કારણ છે કર્મનું યથા તથા સ્વરૂપ સમજવામાં થયેલી ભૂલ. જ્યાં મૂળમાં જ ખામી હોય ત્યાં તેનો પરિપાક કેવો આવે?
મોટા ભાગના વિચારકોએ કર્મને અદષ્ટ શકિત ગણી છે; જેથી તેઓ કર્મવ્યવસ્થાને પૂર્ણ રીતે તર્કબદ્ધ કરી શક્યા નથી. બીજી બાજુ જે ચિંતકો કર્મને એક પદાર્થ ગણીને આગળ વધ્યા તે કર્મવ્યવસ્થાને સાંગોપાંગ સમજાવી શક્યા છે. અને આપણે અહીં એ સિદ્ધાંતને આશ્રયે કર્મસિદ્ધાંતનું વિવરણ કરવું છે.
કર્મ એ પણ એક પદાર્થ કે દ્રવ્યની નિષ્પત્તિ છે જેને પગલાસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે. આ દ્રવ્ય એટલું તો સૂક્ષ્મ છે કે જેને આપણે મોટાં દૂરબીનોની મદદથી પણ જોઈ શકીએ તેમ નથી, પણ તેની અસર તો અવશ્ય અનુભવી શકીએ છીએ. વસ્તુ જોવામાં ન આવે તેથી તેનું અસ્તિત્વ નથી તેમ તો ન જ કહેવાય. વસ્તુના વર્તનથી તેની પ્રતીતિ થઈ શકે છે. સમગ્ર આકાશ આ દ્રવ્યના અતિસૂક્ષ્મ પરમાણુઓથી વ્યાપ્ત છે – ભરાયેલું છે. આમ તો આકાશ કેટલાય પ્રકારના સૂક્ષ્મ, સૂક્ષ્મતર અને સૂક્ષ્મતમ પરમાણુઓથી વ્યાપ્ત છે. પણ એમાંય અમુક પ્રકારના
૧૫
