________________
આંતરિક પુરુષાર્થ
૧૫૩ ચિલાતીપુત્ર પણ બીજા ભવમાં સુષમાના મૃત્યુનું કારણ બન્યો હોય. પૂર્વભવમાં જે કંઈ બન્યું તેમાં સ્નેહ અને વિરહ જ મહત્ત્વનાં પરિબળ હતાં. તે પણ આ ભવમાં અસ્તિત્વમાં છે. પૂર્વભવમાં ચિલાતીપુત્ર સાધુધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો અને પાછળથી તો પુરા મનથી પાળ્યો હતો. તેથી તેના જીવના ઉત્કર્ષનાં બીજ વવાઈ ચૂક્યાં હતાં. સુષમાનો માર્ગ પણ ઉજ્જવળ રહ્યો હશે એમ માની શકાય કારણ કે ગત ભવમાં તેને પોતાના કામણ પ્રયોગ માટે પશ્ચાત્તાપ કર્યો હતો અને સાધ્વી ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો. કથાકારે આ બાબતને સ્પર્શ નથી કર્યો. તેથી આપણે એ વાત છોડી દઈએ છીએ.
કર્મની ખૂબ મહત્ત્વની વાત છે. ચિલાતીપુત્રના ઉપશમ-વિવેક અને સંવર’ એ ત્રિપદીના ચિંતનની – ધ્યાનની. દાસીપુત્ર તરીકેનું તેનું જીવન ચોરી-જૂઠ આદિ પાપોથી ભરેલું છે. વળી નિર્દોષ સ્ત્રીની કારમી હત્યાનું પાપ તે કરી ચૂક્યો છે છતાંય અઢી દિવસની તપશ્ચર્યા અને ધ્યાનથી તે કેટલાંય કર્મોને તોડી નાખે છે અને ખેરવી નાખે છે. પરિણામે તે સ્વર્ગ " સિધાવે છે - દેવલોક્માં ઉત્પન્ન થાય છે.
અહીં ચૈતન્યની અનર્ગળ શકિતની પ્રતીતિ થાય છે. જો ચૈતન્ય જાગી ઊઠે તો ગમે તેવાં કર્મોના ભૂક્કા બોલાવી તેનાથી મુકત થઈ જવાની ચૈિતન્યમાં તાકાત છે. પછી તે એક શું અનેક જન્મોનાં કર્મો તોડી નાખી શકે છે પણ તે માટેનું સબળ સાધન છે “ધ્યાન. ધ્યાનની ધારામાં ઉપર ચડતો જીવ એક વાર તો સઘળાં કર્મોને સળગાવી મૂકવાની તાકાત ધરાવે છે - જો ધ્યાનની ધારા ક્યાંય ન તૂટે તો. અને આ ધ્યાન એ આંતરિક પુરુષાર્થની વાત છે. અત્યંતર પુરુષાર્થમાં ઘણું બળ હોય છે એની આ કથાનક પ્રતીતિ કરાવે છે.
