________________
(વારમત્રિવિમા )જન્ય ન માનીએ તો કૂયણુકને સ્વવિનાશ - ક્ષણથી માંડીને ફરીથી ઉત્પન્ન થઈને રૂપવદ્દ થવામાં નવક્ષણની પ્રક્રિયા છે. પરંતુ એ વિભાગને કારણમાત્રવિભાગથી જન્ય માનીએ તો નીચે જણાવ્યા મુજબ દશ અથવા અગ્યારક્ષણની પ્રક્રિયા છે. અહીં વિભાગજપ્રથમ વિભાગ ન માનનારા અને માનનારાઓનો જે આશય છે તે દિનકરીથી સમજી લેવો જોઈએ. સામાન્ય દિશાસૂચન વિભાગનિરૂપણના અવસરે કરીશ. અહીં પ્રકૃતોપયોગી અંશનું જ પ્રતિપાદન કર્યું છે. વિભાગજવિભાગ(પ્રથમવિભાગ)ના સ્વીકારમાં દશ અથવા અગ્યારક્ષણની પ્રક્રિયાને સ્પષ્ટ કરે છે - તીરે તુ વિમા ઇત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે કે કારણમાત્રવિભાગ જ્યારે પણ કારણકારણવિભાગને ઉત્પન્ન કરશે ત્યારે તે કોઈની પણ અપેક્ષા રાખીને કરશે. કારણ કે તે વિભાગ, નિરપેક્ષ થઈને તાદશવિભાગને ઉત્પન્ન કરે, તો તેમાં કર્મલક્ષણની અતિવ્યાપ્તિનો પ્રસંગ આવશે. “સંયોગવિમાનયોરનઉં કર્મ (વૈષસૂત્ર . ૨ સૂ. ૨૭) આ સૂત્રથી સંયોગના “અનપેક્ષ (નિરપેક્ષ) કારણને, તેમજ વિભાગના નિરપેક્ષકારણને કર્મ કહેવાય છે. આ રીતે કર્મના બે લક્ષણો જણાવ્યા છે. એમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ કારણમાત્રવિભાગ નિરપેક્ષ થઈને કારણાકારણવિભાગનું જનન કરે તો કર્મના બીજાલક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ કારણમાત્રવિભાગમાં થશે. તેથી તે વિભાગ નિશ્ચિત સાપેક્ષ જ, વિભાગને ઉત્પન્ન કરશે - એ સમજી શકાય છે. યદ્યપિ કર્મ પણ ઉત્તરસંયોગની ઉત્પત્તિમાં પૂર્વસંયોગના નાશની અપેક્ષા રાખતું હોવાથી તેમાં સંયોગનિરપેક્ષકારણત્વ ન હોવાથી અવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ લક્ષણઘટક મનક્ષત્વ નો અર્થ, સ્વોત્તરો (કર્મોત્તર)ત્પન્નભાવાનપેક્ષત્વ હોવાથી કર્મમાં અવ્યાતિ નહીં આવે. કારણમાત્રવિભાગ, કારણકારણવિભાગ
૩૧
