________________
તેવી જ રીતે સધ્યાવંદનાદિસ્થળે પણ ‘ગર્વ વિદિત , નો મવતિ કિન્વિપી' ઇત્યાદિ વચનથી પ્રત્યવાયના અભાવની કલ્પના કરાય છે. 'નિત્યકર્મસ્થળે પ્રવૃત્તિના નિર્વાહ માટે વેદબોધિતકાર્યતાના જ્ઞાનને કારણ માનવાથી પ્રવૃત્તિ શક્ય હોવાથી એ માટે ઈષ્ટસાધનત્વનાં જ્ઞાનને વિધ્યર્થ માનવાની આવશ્યકતા નથી. જેથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ ફલની કલ્પના કરવામાં ઔચિત્ય નથી.'' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે ઈષ્ટસાધનતાને જાણ્યા વિના કોઈ પણ વસ્તુમાં હજાર વાર પણ કાર્યતાનું જ્ઞાન થાય તો પણ પ્રવૃત્તિનો સંભવ નથી.
“સંધ્યાવંદનાદિ નિત્યકર્મોનું નિષ્ફળ અપૂર્વ ફળ છે.” એમ કેટલાક લોકો કહે છે, તે પણ તે બરાબર નથી. કારણ કે એવા પંડાપૂર્વની કામનાનો અભાવ હોવાથી નિત્યકર્મોની પ્રવૃત્તિના અભાવમાં પ્રત્યવાયાનુત્પત્તિને પ્રસંગ અહીં પણ છે જ. એ પ્રસંગનું નિવારણ કરવા જે કામનાની કલ્પના કરવાની હોય તો ઉપર જણાવ્યા મુજબ એ કામનાના વિષય તરીકે રાત્રિસગન્યાયથી આર્થવાદિક બ્રહ્મલોકાવાતિ જ સંધ્યાદિનું ફળ છે. અન્યથા પ્રવૃત્તિની ઉપપત્તિ નહીં થાય. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે “ચોતિયુ...' ઇત્યાદિ વાક્યોત્પાદિતસૌત્યકર્મને
યોરીત્ર' કહેવાય છે, જે સત્ર' નામથી પણ વ્યવહારનો વિષય છે. ત્રયોદશસંખ્યાક રાત્રિઓ જે સત્રવિશેષમાં છે, તેને ત્રયોજીત્ર' કહેવાય છે. ધોતિયુ...' ઇત્યાદિશ્રુતિ જેમાં પ્રમાણ છે તે ત્રિરત્ર' શબ્દથી વાચ્ય એવાં ચોતિયુ.. ઈત્યાદિ નામવાળા કર્મોનું ‘ત્રિસંગ યનેત' આ વાક્યથી વિધાન કરાયું છે. પરંતુ રાત્રિસન્નકર્મના વિધાનનું શું ફળ છે ? તે જણાવ્યું નથી. તેથી પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ યદ્યપિ વિશ્વનિત' ન્યાયથી અહીં સ્વર્ગફલકત્વની કલ્પના કરવી જોઈએ. પરંતુ ‘પ્રતિતિષ્ઠન્તિ બ્રહ્મસ્વર્વસ્વિનોન્નવિ મતિ હતા. ૩યાતિ'' આ અર્થવાદથી પ્રતિષ્ઠારૂપ જ ફલની ક૯૫ના,
૧૨૬
