________________
*
આચારાંગસૂત્ર
सीओसणिज्जं
જે વસ્તુ સુખને જન્માવે છે તે જ વસ્તુમાંથી દુઃખ પણ જન્મી શકે છે. આ અનુભવ મનુષ્યમાત્રને સ્વાભાવિક રીતે જ થાય છે. વળી શીત અને ઉષ્ણુ અર્થાત્ સુખ અને દુઃખ : એ બનેથી પર એવી કઈ સહજ સ્થિતિ પણ કઈક વાર ચિત્ત અનુભવે છે.
“સાધકને એ અનુભવ થતાં અને સૂક્ષ્મ રીતે અવલેતાં તે જાગ્રત થઈ જાય છે અને આ અનુભવમાં જ સાચે આનંદ છે”—એવી તેને પ્રતીતિ પણ થતી જાય છે.
જૈનદર્શનમાં આ સ્થિતિને સમભાગ તરીકે નિશી છે. આત્મવિકાસ અને સાધનાને પાયે સમભાવ છે. સમભાવની સ્થિતિમાં રહેલે સાધક વિષો કદાચ સ્વયમેવ પ્રાપ્ત થઈ જાય તે પણ તેમાં મુંઝાતે નથી બલ્ક નિલેપ રહે છે, કેમકે તેના પરિણામનું તેને બરાબર જ્ઞાન હોય છે. સંયમ લીધા પછી સમભાવ ને નિલે પવૃત્તિ રાખવાનું અહીં ખાસ સૂચન છે. પરંતુ, સર્વ દુઃખેનું મૂળ કારણ અજ્ઞાન છે. સ્વ–પરની ભેદ બુદ્ધિનો વિવેક એ જ્ઞાન છે. આવે જ્ઞાની ‘આસક્તિ એ જ દુઃખનું મૂલ કારણ છે
-એમ જાણું નિરાસતભાવ કેળવવા માટે સંયમને આરાધે છે. નિરાસક્તભાવ કેળવવા માટે કષાયોનું શમન જરૂરી છે. કષાયને ત્યાગ કર્યો સિવાય સત્યને સાક્ષાત્કાર થઈ શકે નહિ અને તે વિના મુક્તિ મળે નહિ.
દુઃખના કારણરૂપ આરંભ-સમારંભ-પ્રમાદ તથા ક્રોધાદિનો ત્યાગ કરી સંયમી જીવન જીવવું. ઉપરોક્ત પુરુષાર્થ કરતાં કરતાં સાધનામાર્ગમાં શીત એટલે સ્ત્રી આદિ અનુકુળ પરીષહ અને ઉણુ એટલે સુધાદિ પ્રતિકૂળ પરીષહ તથા ઉપસર્ગો રૂપ બાધાઓ આવે છે.
તે કારણે થતા સુખદુઃખને સમભાવે સહન કરતાં કરતાં સાધકે જાગ્રત રહેવાનું હોય છે. આ કટીમાંથી પાર થયા સિવાય વાસના જીતવી સરલ નથી, વાસના જીત્યા સિવાય નિરાસક્તિ–વીતરાગભાવ સહજ નથી,
અને તે સિવાય કર્મોથી મુક્ત થઈ શકાતું નથી.
