________________
આમુખ
વૈદિકમાં જેમ વેદ મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે તેમ જૈનેમાં આચારાંગનું મહત્ત્વનું સ્થાન છે. આચાર્ય ભદ્રબાહુસ્વામીએ તે આચારાંગને “વેદ” સંજ્ઞા પણ આપી છે જૈન ધર્મના સર્વ ઉપદેશનું મૂળ આ આગમમાં છે. આથી તેની વેદ સંજ્ઞા જે આપવામાં આવી છે તેમાં ઔચિત્ય છે.
અત્યારે જે આગમે ઉપલબ્ધ છે. તેમાં સૌથી પ્રાચીનતમ જ નહીં પણ ભ. મહાવીરના ઉપદેશને નિર્મળ રીતે રજૂ કરનાર કેઈ આગમ હોય તે તે આચારાંગ જ છે.
આથી સમગ્ર જૈન સાહિત્યમાં તેનું વિશેષ મહત્વ હોય તે સ્વાભાવિક છે. પણ દુર્ભાગ્યે આ આગમ તેના મૌલિક રૂપમાં સંપૂર્ણરૂપે ઉપલબ્ધ નથી, છતાં પણ જે રૂપમાં તે છે તે પણ ભ. મહાવીર જાણે કે સાક્ષાત જ ઉપદેશ આપી રહ્યા હોય તેવી વાચક ઉપર છાપ પાડે છે.
અહીં જે આચારાંગની વાત કરવી છે તે તેના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ પૂરતી જ છે.
તેના નામ પ્રમાણે તે આચાર વિષેનું જ શાસ્ત્ર છે, પણ તેમાં આચારના નિયમોની ચર્ચા નથી, તે તે તેના બીજા બ્રુતસ્કંધમાં છે, કે જે તેમાં પાછળથી ઉમેરવામાં આવ્યું છે-એ બાબત સર્વવિદિત છે. આમાં તો આચારના સિદ્ધાંતની ચર્ચા છે. તે જોઈએ કે-તે સિદ્ધાંતે ક્યા ક્યા છે?
ઉપનિષદના એકાત્મવાદના સિદ્ધાન્તને આધાર બનાવવામાં આવે તે અહિંસા, કર્મ આદિની પારમાર્થિક ચર્ચાનો સંભવ જ ન રહે. આથી ભારતીય દર્શનેમાં એકાત્મવાદને માત્ર વેદાનમાં જ સ્થાન મળ્યું છે. ઇતરપ્રસિદ્ધ ભારતીય દશમાં અનેકાત્મવાદ માનનારાની સંખ્યા અધિક છે. અને તે વાદના પુરસ્કર્તા તરીકે ભ. મહાવીર અને તેમના પુરેગામિઓ હતા –એ નિ:સંદેહ છે.
આચારાંગના પ્રારંભમાં જ કહેવામાં આવ્યું છે કે-જે એમ જાણે છે કે“જે આત્મા અનેક જન્મેના ફેરા કરનાર છે તે હું છું અને તે જ ખરે આત્મવાદી, લેવાદી, કર્મવાદી અને ક્રિયાવાદી છે” અને ભર મહાવીરે એ માત્માના આ પુનર્જન્મના ચક્રનું નિરાકરણ કરવાનો માર્ગ બતાવ્યો છે, અને તે છે “કમ રિતા
