________________
ઉચ્ચાધિકારીઓને ‘ભોગ' નામથી સંબોધવામાં આવ્યા, ત્યાર પછી સંપૂર્ણ રાષ્ટ્રને બાવન જનપદોમાં વિભક્ત કરી એમનું શાસન ચલાવવા માટે સુયોગ્ય વ્યક્તિઓનો મહામાંડલિક રાજાઓના રૂપમાં રાજ્યાભિષેક કર્યો. મહામાંડલિકે રાજાઓને અધીન અનેક નાનાં-નાનાં રાજ્યોનું ગઠન કર્યું અને એમનું શાસન ચલાવવા માટે રાજાઓને એ રાજ્યોના સિંહાસન પર બેસાડ્યા.
એ બધા નાના-મોટા શાસકોને એમનું ઉત્તરદાયિત્વ સમજાવતાં કહ્યું : “જે પ્રમાણે સૂર્ય પોતાની રશ્મિઓ દ્વારા જલાશયોમાંથી, એમને કોઈ હાનિ પહોંચાડ્યા વગર થોડું-થોડું જળ બાષ્પના રૂપમાં ખેંચે છે, એ જ પ્રકારે શાસનવ્યવસ્થા ચલાવવા માટે પ્રજા પાસે થોડો-થોડો કર લેવામાં આવે અને જે પ્રકારે સૂર્ય દ્વારા બાષ્પ(વરાળ)ના રૂપમાં ગ્રહણ કરેલું જળ પાછળથી વાદળ વર્ષાઋતુમાં સમાન રૂપે સર્વત્ર પહોંચાડી દે છે, એ જ પ્રકારે પ્રજા પાસે કરના સ્વરૂપમાં લીધેલું ધન પ્રજાના હિતનાં કાર્યોમાં ખર્ચ કરવામાં આવે.” - આ પ્રકારે રાજ્યોનું ગઠન કર્યા પછી મહારાજ ઋષભે રાજાઓના એક પરામર્શ મંડળની સ્થાપના કરી, જે મહારાજની સાથે શાસન સંબંધી વિચારોનું આદાન-પ્રદાન કરી શકે. મહારાજે એ રાજાઓને મહામાંડલિક, માંડલિક, રાજન્ય, ક્ષત્રિય આદિ ઉપાધિઓથી વિભૂષિત કર્યા. રાષ્ટ્રની સુરક્ષા માટે મહારાજ ઋષભે ચાર પ્રકારની સેનાની રચના કરી અને એમના ઉચ્ચ અધિકારીઓના રૂપમાં સેનાપતિઓની નિયુક્તિ કરી.
અપરાધ-નિરોધ માટે કઠોર નિયમોની સાથે નિમ્નલિખિત દંડવ્યવસ્થા પ્રચલિત કરી : ૧. પરિભાષણ : સાધારણ અપરાધ માટે અપરાધીને કઠોર, આક્રોશપૂર્ણ
શબ્દોમાં દંડિત કરવા. ૨. મંડળી બંધ: અપરાધીને નિયત સમય માટે સીમિત ક્ષેત્ર, મંડળમાં
રોકી રાખવો. ૩. ચારક બંધઃ અપરાધીને બંદીગૃહમાં બંધ રાખવો. ૪. છવિચ્છેદ : માનવતાદ્રોહી, રાષ્ટ્રદ્રોહી અથવા વારંવાર જઘન્ય
I અપરાધ કરનારના શરીરનાં અંગોનું છેદન કરવું. આ દંડનીતિઓ સંબંધમાં કેટલાક આચાર્યોનો અભિમત છે કે – “અંતિમ બે નીતિઓ ભરત ચક્રવર્તીના શાસનકાળમાં પ્રચલિત થઈ હતી. જિન ધર્મનો મૌલિક ઇતિહાસ 963696969696969999999999 ૪૦ ]
