________________
આજીવક મતનો પ્રવર્તક
હજુ સુધી. ઘણા વિદ્વાન ગોશાલકને આજીવક મતના સંસ્થાપક માનતા આવ્યા છે. જૈનશાસ્ત્રો મુજબ ગોશાલક, નિયતિવાદનો સમર્થક અને આજીવક મતનો મુખ્ય આચાર્ય રહ્યો છે, પણ સંસ્થાપક રૂપે તેના નામનો ઉલ્લેખ ક્યાંય નથી મળતો બૌદ્ધગ્રંથ દીઘનિકાય' અને ‘મઝિમનાિકાય’માં મંખલી ગોશાલક સિવાય કિસ્સ સંકિચ્ચ' અને ‘નંદવચ્છ’ નામના બે અન્ય આજીવક નેતાઓના નામ મળે છે, જે ગોશાલક પહેલાના આજીવક ભિક્ષુ હતા. હોય શકે છે કે આજીવક મત સ્વીકાર કર્યા બાદ ગોશાલકને ઉપલબ્ધિ અને નિમિત્તશાસ્ત્રનો જાણકાર સમજીને આજીવક સંઘનો નેતા બનાવી દીધો હોય. આજીવક મતની સ્થાપનાનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ ન હોવા છતાં પણ એ અનુમાન લગાવવામાં આવે છે કે - ‘ઉદાયી કુંડિયાયન આજીવક સંઘના પ્રવર્તક રહ્યા હોય, જે ગોશાલકના સ્વર્ગવાસના ૧૩૩ વરસ પહેલાં થઈ ચૂક્યા હતા.
આજીવક વેશ
આજીવકોના કોઈ ખાસ વેશનો ઉલ્લેખ નથી મળતો. બૌદ્ધશાસ્ત્રોમાં પણ આજીવક ભિક્ષુઓને નગ્ન જ બતાવવામાં આવ્યા છે અને તેમની માટે ‘અચેલક' શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. ગોશાલકના લિંગ-ધારણ પર મહાવીરની સ્પષ્ટ અસર જોવા મળે છે, કેમકે જ્યારે તે નાલંદાની તંતુવાય શાળામાં ભગવાન મહાવીરને પહેલી વાર મળ્યો હતો, તો તેની પાસે કપડાં હતાં. ‘દીનિકાય'માં કશ્યપના મોઢે અને ‘મઝિમનિકાય’માં સચ્ચકના મોઢેથી આજીવકોના આચાર નીચે પ્રમાણે કહેવાયો છે : “તેઓ બધા કપડાંઓને ત્યાગ કરે છે, શિષ્ટાચારોને દૂર રાખીને ચાલે છે અને પોતાના હાથમાં ભોજન કરે છે વગેરે.”
"
‘મઝિમનિકાય’માં આજીવકોના આચાર વિશે લખ્યું છે કે -‘તેઓ ભિક્ષા માટે પોતાના આવવાની તેમજ રાહ જોવા સંદર્ભે કોઈની વાત નથી માનતા, પોતાને માટે બનાવડાવેલ આહાર નથી લેતા, જે વાસણમાં ભોજન બનાવ્યું હોય, તેમાંથી તે નથી લેતા, ઊંબરાની વચ્ચે રાખેલું, ખાંડણીમાં ખાંડેલું અને ચૂલા પર થતું ભોજન ગ્રહણ નથી કરતા. તેઓ જાત-જાતના ઉપવાસ કરતા. આ રીતનો આચાર નિથ પરંપરા સિવાય ક્યાંય બીજે નથી મળતો. સ્પષ્ટ છે કે ગોશાલક પર મહાવીરના આચારની અસર છે. આજીવક અને નિગ્રંથોના આચારની સમાનતા જૈન ધર્મનો મૌલિક ઇતિહાસ છે. ૭૭૭૭૩૮૯
