Page Text
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું : જીવનધર્મી રાજનીતિની સંસ્કૃતિરક્ષકતા
અવસરે, એના આ અંતભાગમાં, તે પ્રશ્નો અને તેના સૂઝતા ઉત્તરો આપવાનું ઉભય-પક્ષે સંતોષપ્રદ બનશે; કર્તવ્યપૂર્તિરૂપ પણ બનશે.
પ્રથમ લઈએ સહૃદય મિત્ર પ્રા. ડૉ. લક્ષ્મશભાઈ જોષીના પ્રશ્નો. એ વાત અત્રે ઉલ્લેખ્યા વિના રહેવાતું નથી કે તેઓ ત્રણે ય દિવસનાં આ વ્યાખ્યાનો, અગ્રતમ હરોળમાં બેસીને, પૂરી તન્મયતા સાથે, અનુમોદન સાથે, વક્તાને પોરસ ચઢે તેમ સાંભળતા પણ રહ્યા અને કોઈ અવતરણ કે વિગતની ચોકસાઈ કરવામાં વક્તાને આત્મીયતાથી ટેકો પણ કરતા રહ્યા. વક્તા-શ્રોતાનું કેવું ફરી-ફરી સ્પૃહણીય (ઝંખવા લાયક) સાયુજ્ય !
૩૩૫
તેમના પાંચ પ્રશ્નો પૈકી, ‘હિન્દુ-કોડ-બિલ'ના પરિચયના અભાવે “તેને કૌટિલ્ય સમર્થન આપે છે કે કેમ ? '' એવા તેમના પ્રથમ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપી શકાય એમ નથી. એટલું કહી શકાય કે કોટિલ્યના ગ્રંથમાં ‘ધર્મસ્થીયમ્’ એ સામાજિક કાયદા(દીવાની કાયદા)ને લગતા અધિકરણમાં ઘણીબધી કાનૂની જોગવાઈઓ ‘યાજ્ઞવલ્ક્ય-સ્મૃતિ’ કે ‘મનુસ્મૃતિ'ના અનુસરણરૂપ જણાય છે. કેટલાંક સ્થળોએ કૌટિલ્ય જે-તે મુદ્દા પરત્વે પૂર્વાચાર્યના મત નિર્દેશીને પોતાનો ભિન્ન મત હેતુકથનસહિત યા ક્વચિત્ હેતુકથન જરૂરી ન લાગતાં તેના વિના રજૂ કરે છે. ‘હિન્દુ-કોડ-બિલ' પ્રાયઃ આવી પ્રાચીન સ્મૃતિઓના આધારે તૈયાર થયેલું સમજીને કહી શકાય કે કૌટિલ્યની તે પરત્વે પ્રાયઃ સંમતિ હોય. બાકી દેશકાળભેદે પિરવર્તનયોગ્ય અનેક પ્રથાઓ પરત્વે ‘હિન્દુ-કોડ-બિલ'માં પરિવર્તનો થતાં રહ્યાં છે; કૌટિલ્ય આ દેશ-કાળમાં થયા હોત તો તેઓની વૈચારિક પ્રગતિશીલતા મુજબ જરૂર તેવાં પરિવર્તનોનો અનુરોધ સુધ્ધાં કરત.
બીજો પ્રશ્ન છે હિન્દુ વારસાના કાયદા વિષે કૌટિલ્યના મત અંગેનો. આ વિષેના કૌટિલ્યના વિચારો ત્રીજા ધર્મસ્થીયમ્ અધિકરણના પાંચમા, છઠ્ઠા, સાતમા અધ્યાયમાં અનુક્રમે વાયવિભાગ:, અંશવિમાન:, પુવિમાનઃ એવા પ્રક૨ણભેદે ઠીક-ઠીક વિગતે મળે છે. આમાં વારસા વિષેની સર્વગ્રાહી ચર્ચા છે. વારસો નક્કી કરનાર તરીકે પુરુષ-વડીલ માન્ય કરાયો છે; સ્ત્રીનો સીધો અવાજ કે નિર્ણય નથી. આ છે દેશકાળબળ ! પરંતુ અનેક આડકતરી આર્થિક-સામાજિક સ્તરની સ્ત્રી-સંરક્ષક જોગવાઈઓ દ્વારા પુરુષ-વડીલની મનસ્વિતા નિયંત્રિત કરીને સ્ત્રીની બરોબરી પ્રમાણાય તેવી અનેક જોગવાઈઓ સંભવતઃ મહદ્ અંશે પરંપરાનો જ આધારે – કૌટિલ્યે પોતાની સવિશેષ ઊલટ સાથે રજૂ કરી છે. સામે પક્ષે, સ્ત્રીના વિવાહાન્તર(અન્ય વિવાહ)સંબંધી ચંચળપણાના પ્રમાણમાં તેના વા૨સા-હક ૫૨ વાજબી કાપ પણ સૂચવાયા છે. વિવાહસંબંધની કક્ષાના ભેદ મુજબ તેનાથી ધનારા પુત્રોને મળવાપાત્ર વારસાઅંશમાં પણ ભેદ સૂચવાયો છે. સીધી રીતે પુત્રીના વારસાહકની વાત નથી. એકંદરે વારસા-હકસંબંધી સમગ્ર ચર્ચા, અન્ય ચર્ચાઓની જેમ દરેક વ્યક્તિને યોગ્ય ન્યાય મળે તેવી સમત્વપૂર્ણ અને બુદ્ધિગ્રાહ્ય છે. અગાઉ આ ત્રીજા વ્યાખ્યાનમાં નિર્દેશ્યા પ્રમાણે, વારસાહક્ક એ સ્વકુળ પ્રત્યેની અસ્મિતાને પુષ્ટ કરવાના એક મનોવૈજ્ઞાનિક ઉપાય તરીકે મહત્ત્વનો છે એવો ધ્વનિ આ ચર્ચામાંથી તારવી શકાય. મિલ્કતના વારસાહકની જેમ દેવાના વારસા-કર્તવ્યની વાત પણ ચુકાઈ નથી
ત્રીજો પ્રશ્ન છે : “ભ્રષ્ટાચાર અનિવાર્ય અનિષ્ટ હોય તો પણ તેને ઓછો કરવાના ઉપાયો કૌટિલ્ય
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
—
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |