Page Text
________________
કૌટિલ્ય ‘અર્થશાસ્ત્ર’ : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
લોકાદર અને વિશુદ્ધ-નિઃસ્વાર્થ રાજધર્મનું પૂર્ણ સભાનપણું એ બધાંનો વ્યાપાર પ્રવો છે. પરરાષ્ટ્રને જીતવું એટલે, સાંસ્કૃતિક રીતે જોઈએ તો, તે રાષ્ટ્રની અતિપીડિત પ્રજાને ખોખલા, સડી ગયેલા રાજ્યતંત્રની ચુંગાલમાંથી છોડાવવું. સાચો રાજધર્મ સ્વ-પર-ભેદ નથી કરતો; માત્ર પ્રાપ્ત દેશકાળમાં પોતાની પહોંચ (શક્તિ) કેટલી છે તેનું જ ગણિત ગણે છે. રાજનીતિની વિશુદ્ધ ભૂમિકાની દૃષ્ટિએ કોઈ રાષ્ટ્ર કે દેશનો ભોગવટો તે ભોગપ્રધાન નહિ પણ ત્યાગપ્રધાન હોય છે; ધર્મબજવણીરૂપ કે સુશાસનરૂપ હોય છે ‘કાંટાળા તાજ’ રૂપ કહેવાય છે. (આજે આખા જગનાં રાષ્ટ્રો આવાં ખોખલાં રાજ્યતંત્રોથી જકડાયેલાં છે; આ સ્થિતિમાંથી જગનું પરિત્રાણ કઈ રીતે સધાશે ? સુદૃઢ સાંસ્કૃતિક ઉપાય જ કારગર બની શકે.)
૩૧૪
-
–
અધ્યાયનાં આરંભે બે વર્ગીકરણો અપાયાં છે : (૧) ૫૨રાષ્ટ્રને જીતવા દ્વારા વિજિગીષુને પોતાના રાજધર્મના વિસ્તરણ માટે બે જાતનાં મોકળાં ક્ષેત્રો મળે છે : જંગલો સહિતનો ભાતીગળ, વિશાળ પ્રાકૃતિક મુલ્ક અને એક-એક આગવા સામાજિક ઘટકરૂપ ગ્રામ, નગર, દુર્ગ(રાજધાની)રૂપ સુઘટિત વાસસ્થાનો – બીજા શબ્દોમાં : અર્થોપાર્જનના નવા આયામો ઊભા કરનાર વૈવિધ્યસભર ભૂમિ અને રચનાત્મક, સહયોગપ્રધાન માનવસંબંધોની ખિલવટ માટેના આગવાં પ્રજાજૂથો કે સમૃદ્ધ અસ્મિતાઓથી ભરેલાં સ્થાયી સમાજધટકો. આ બંને, સમાન રીતે રાજધર્મ-બજવણી કરવા માટેનાં સમૃદ્ધ ક્ષેત્રો છે. પોતાના વિજયને વિજિગીષુએ આવા સ્વ-પરકલ્યાણકારી સ્વધર્મવિસ્તારના અવસર તરીકે જ જોવાનો છે. આ ધીરધર્મમાં કોઈ વિકૃત વહેવારને અવકાશ જ નથી. પ્રાચીન-ભારતીય આદર્શરૂપ સમ્રાટોના ઇતિહાસ તપાસીએ તો આવો દ્વિવિધ ‘ભોગવટો' તો પ્રાયઃ જિતાયેલા રાષ્ટ્રના જ સ્થાનિક, અવિકારી સચેતનોથી રચાયેલા અભિનવ તંત્રને સત્તા સોંપવા થકી જ થાય છે જેમાં રાજપદે યથાસંભવ પરાજિત રાજાના જ કોઈ અવિકૃત વંશ-જ કે અનુજ (લઘુબંધુ) ઇત્યાદિ પૈકી કોઈ, યા જરૂર પડ્યે અન્ય રાજવંશની કોઈ યોગ્ય વ્યક્તિ માનભેર બેસાડાય છે. વિજિગીષુએ માત્ર એની વફાદારીની, બલ્કે લોકનિષ્ઠાની સમયે-સમયે ચકાસણી કરવાની રહે. (૨) જિતાયેલો મુલ્ક વિજિગીષુને માટે ત્રણમાંથી કોઈ એક પ્રકારનો હોઈ શકે : નવો, ભૂતપૂર્વ અર્થાત્ અગાઉ પોતાના તાબામાં હોય અને કોઈ રાજનૈતિક કારણોસર પ૨રાષ્ટ્રનો ભાગ બની ગયો હોય તેવો તથા પૈતૃક અર્થાત્ પૂર્વે વિજિગીષુના પિતાના તાબામાં હોય અને એવા જ કોઈ કારણે ૫૨૨ાષ્ટ્રના તાબામાં જતો રહ્યો હોય તેવો. (પાછલા બે પ્રકારો, જિતાયેલા રાષ્ટ્રના અમુક પ્રદેશો પૂરતા પણ હોઈ શકે.) આ વર્ગીકરણમાંના પ્રથમ પ્રકારના સંદર્ભે (જિતાયેલા નવા રાષ્ટ્રના સંદર્ભે) અધ્યાયમાંની મુખ્ય વિસ્તૃત ચર્ચા છે. બાકી બે પ્રકારના સંદર્ભે એક-એક વાક્યમાં જ સૂચન છે. એ બે પ્રકારોમાં વિજિગીષુએ સ્વદોષની કે પિતૃદોષની શુદ્ધિ કરવાની જ મુખ્ય વાત છે. અહર્નિશ જાગૃતિ એ ધર્મમાત્રનું હાર્દ હોઈ રાજધર્મ પણ એના થકી જ બજાવી શકાય. અહીં એ સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે કે પરદેશ-નીતિ પણ રાજાએ યજ્ઞધર્મની રીતે પ્રવર્તાવવાની છે.
Jain Education International
-
જિતાયેલા નવા રાષ્ટ્ર સાથે એકરસતા સ્થાપવાની વાતમાં અગાઉ સૂચવ્યા મુજબ મુખ્ય બે પાસાં છે : નરવા વર્ગોમાં વિશ્વાસસ્થાપન અને વરવા વર્ગોના વિરોધી કે વિદ્રોહી દુર્વ્યાપારોનું સંપૂર્ણ
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |