Page Text
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું : જીવનધર્મી રાજનીતિની સંસ્કૃતિરક્ષકતા
ઑથાર પણ વ્યાપકપણે ચંપાયેલી છે. ગ્રામીણ જીવન તો આવી શક્તિઓના સાચા-ખોટા ભયથી સવિશેષ રૂપે ઘેરાયેલું રહે છે, તે પ્રજાના દૈનિક જીવન અને અર્થોપાર્જનકર્મોમાં પણ બાધાકારક બની શકે છે. આથી જાગૃત રાજ્યતંત્રે રાષ્ટ્રના ખરા ‘તીર્થ’રૂપ આમપ્રજાની આ આંતરબાધા ઉકેલવામાં પણ યથાશક્ય ભેરુ બની રાષ્ટ્રવિકાસના માર્ગના કાંટા દૂર કરવા જ રહ્યા. કૌટિલ્યે પોતાના સમયમાં પ્રવર્તતી વિશિષ્ટ લોકસ્થિતિના અન્વયે જ ‘રક્ષસ્' રૂપ ગૂઢ સત્ત્વોના ત્રાસને પણ મહા-આપત્તિઓમાં સ્થાન આપ્યું જણાય છે. કૌટિલ્ય જેવા બુદ્ધિનિષ્ઠ મનુષ્ય પોતે કદાચ આવી કોઈ ગૂઢશક્તિને માનતા ન પણ હોય, પણ માનવમનની સંકુલતાને કારણે પ્રજામાં સાચી-ખોટી રીતે વ્યાપક પ્રમાણમાં ફેલાયેલા આવા ભયના અને તેનાં વાસ્તવિક દુષ્પરિણામોના ખ્યાલે એનો પણ, નિવારણ-પાત્ર આપત્તિ તરીકે સ્વીકાર કરેલો જણાય છે. વળી એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે ઉત્ક્રાંતિની ગતિ ધીમી હોઈ તે-તે કાળે સત્યના તે-તે વિવિધ આકારો પ્રજામાં રૂઢ બનતા હશે. ‘અથર્વવેદ’ જેવો આખો વેદ આવી આપત્તિઓ નિવારવા માટે જ અનુરૂપ મંત્રોના સંગ્રહ તરીકે ઘાટ પામ્યો છે. રક્ષસ્ અને અન્ય સત્ત્વોના ભય નિવારવા માટે ‘અથર્વવેદ’ની મંત્ર-કર્માત્મક અભિચારવિદ્યા ખપમાં લેવાતી હશે. વળી માયા-યો(મેલી વિદ્યા)ના જાણકાર લૌકિક ભુવાઓની પણ આમાં મદદ લેવાની ભલામણ કરાઈ છે. રાજ્યતંત્રને આમાં સંડોવવાની ભલામણ પ્રજાની લાચારીનો ગેરલાભ લઈ ભળતાં જ તત્ત્વો જનપદની સુખશાંતિને અને ઉદ્યમશીલતાને ટલ્લે ન ચડાવે એનું ધ્યાન રાખવા માટે કરાયેલી જણાય છે.
એ પણ ધ્યાનમાં લેવા જેવું છે કે આવી બધી મહા-આપત્તિઓમાં, સામાન્ય સમસ્યાઓમાં કે આર્થિક ઉપાર્જનના વ્યવસાયોમાં પણ કાયમ રાજ્યે જ નેતૃત્વ અને જવાબદારી લેવાની અપેક્ષા માનવના સાંસ્કૃતિક ભાવિ કે ઉત્થાન માટે લાંબે ગાળે ઇષ્ટ ન જ ગણાય. જેમ માનવબાળની કાળજી સ્વસ્થ મા-બાપ અમુક વય સુધી જ લઈને છેવટે તેને સ્વતંત્ર અને સ્વાયત્ત બનાવવામાં જ પોતાના વાલીપણાની સાર્થકતા અને ધન્યતા અનુભવે છે, તેમ સંસ્કૃતિની ખિલવટના ઉત્થાનકાળમાં જ રાજ્યતંત્રનું વ્યાપક અને ઘનિષ્ઠ વડપણ અને નેતૃત્વ ખપનું ગણાય; બાકી કાયમ માટે જો પ્રજા બહુવિધ રીતે સામુદાયિક જીવનના અભિક્રમ બાબત કુંઠિત અને પરાયત્ત જ રહે તો રાયસંસ્થાની સાંસ્કૃતિક કે કલ્યાણલક્ષી મધ્યસ્થતા જ નિષ્ફળ થઈ ગણાય. પછી તે રાજ્યતંત્ર અસાધારણ કાર્યભારના તણાવોથી અને નીરસતામાંથી જન્મતા કંટાળાથી ઘેરાઈ, નકારાત્મક બનીને દેખીતા વડપણના અંચળા નીચે, આંતરિક પ્રજા-દ્વેષથી ઘેરાઈને ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ પ્રજાશોષણમાં જ રાચતું થઈ જાય. તે સ્થિતિમાં રાજનીતિ એની સહજતા ગુમાવીને એક મેલો વ્યવસાય (સ્થપિત હિત) જ બની રહે. શ્રી વિનોબા પરિસ્થિતિઓનું સોંસરુ દર્શન કરતા હોઈ આ કહેવાતા કલ્યાણરાજ્ય (Welfare State)ને “Illfare State” (માઠું કરતું રાજ્યતંત્ર) યોગ્ય રીતે જ કહે છે. ગાંધીજીએ સ્વરાજ્ય મેળવનાર કોંગ્રેસને સ્વરાજ્ય મળ્યા બાદ પક્ષીય સંગઠન તરીકે વિખરાઈ જઈને, રાજ્યસત્તાથી દૂર રહી, લોકસેવક-સંઘ તરીકે રૂપાંતર પામવા પાકી ભલામણ કરતો ખરડો મૃત્યુ પામ્યા તે દિવસે જ તૈયાર કરેલો એ ઘટના જગત્-રાજકારણના ઇતિહાસમાં એક ખૂબ મહત્ત્વના સાંસ્કૃતિક વળાંક તરીકે પરખાવી જોઈએ. વ્યાપક લોકશિક્ષણ દ્વારા લોકશક્તિ જગવીને
Jain Education International
૩૦૫
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |