Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 325

किमुदाहरणम्। प्रियविश्वाय । नैतदस्ति प्रयोजनम्। सर्वाद्यन्तस्य बहुव्रीहेः प्रतिषेधेन भवितव्यम्। वक्ष्यति चैतत् । बहुव्रीहौ सर्वनामसंख्ययोरुपसंख्यानमिति । तत्र विश्वप्रियायेति भवितव्यम् ॥ इदं तर्हि । धन्याय व्यन्याय। કરીશું). તો પછી (ઉત્તર સૂત્રમાં બીજીવાર વવદિ શબ્દનું ગ્રહણ કરવાનું) એ કારણ છે કે તેથી અવયવભૂત બહુવ્રીહિને પણ (સર્વનામ સંજ્ઞાનો નિષેધ લાગુ પડી શકે,(પણ) વસ્ત્રમ્ અન્તરમ્ gષાત્ તે મે વસ્ત્રાન્તર અને વનસ્ અન્તરમ્ gષાત્ તે ને વસનાન્તિઃા આ (બહુવ્રીહિ સમાસી) વસ્ત્રાન્તર વસનાન્તરી વસ્ત્રાન્તરવસનાન્તિઃ એ (દન્દ સમાસના અવયવ છે તેને સર્વનામ સંજ્ઞા) લાગુ ન પડે. વહુવાદિ (સમાસ કરવાની હોય ત્યારે (સર્વાઢિ ને સર્વનામ સંજ્ઞા) નથી થતી || ૧૧ર૯ |
(આ સૂત્રનું) ઉદાહરણ શું છે?" વિશ્વા (એ ઉદાહરણ). (આ સૂત્રમાં કરેલા પ્રતિષેધનું) એ પ્રયોજન નથી, કારણ કે સર્વાઢિ (ગણનો શબ્દ) જેને અત્તે આવતો હોય તેવા બહુવ્રીહિનો પ્રતિષેધ થવો જોઇએ.આગળ ઉપર (વાર્તિકકાર) એ કહેશે કે “બહુવ્રીહિમાં સર્વનામ સંજ્ઞક અને સંખ્યાવાચક (શબ્દ) નો પૂર્વનિપાત કરવો જોઇએ” (તેથી) ત્યાં વિશ્વબચાવ એમ થવું જોઇએ. તો પછી , ચન્યા એ ननु चात्रापि सर्वनाम्न एव पूर्वनिपातेन भवितव्यम्। नैष दोषः। वक्ष्यत्येतत् । संख्यासर्वनाम्नोर्यो बहुव्रीहिः परत्वात्तत्र संख्यायाः पूर्वनिपातो भ वतीति ॥ इदं चाप्युदाहरणम्। प्रियविश्वाय। ननु चोक्त विश्वप्रियायेति भवितव्यमिति। वक्ष्यत्येतत् । वा प्रियस्येति ॥ न खल्वप्यवश्यं सर्वा -द्यन्तस्यैव बहुव्रीहेः प्रतिषेधेन भवितव्यम्। किं तर्हि । असर्वाद्यन्तस्यापि भवितव्यम्। किं प्रयोजनम्। अकज्माभू दिति। विच स्याद्यद्यत्रा
92 પ્રસ્તુત સૂત્રમાં વધુનીë એમ મૂકવાથી પાછળના ન વહુવાહા સૂત્ર પ્રમાણે સર્વનામ સંજ્ઞાનિષેધ ઉપસર્જનભૂત બહુવ્રીહિને પણ લાગુ પડી શકે. શંકા- વત્રાન્તરવસનાન્તિઃ એ ઇન્દ સમાસના અવયવભૂત વસ્ત્રાન્તરા અને વાસનાન્તરા એ બન્ને સમાસો બહુવ્રીહિ છે તેથી
વઘુવીહા પ્રમાણે નિષેધ તેમને લાગુ પડે જ છે પછી પ્રસ્તુત સૂત્રમાં બહુવ્રીહિ શબ્દનું ગ્રહણ કરવાની જરૂર નથી. સમાધાનવસ્ત્રાન્તરઃ અને વસનાન્તરઃ એ બન્ને સમાસો બહુવ્રીહિ છે તે ખરૂં, પરંતુ તેઓ વસ્ત્રાન્તરવસનાન્તરઃ એ જ સમાસના અવયવભૂત છે તેથી સમૂહભૂત ઇન્દ સમાસની દૃષ્ટિએ ગૌણ છે, અપ્રધાન છે. અને પ્રધાના પાનથીઃ પ્રધાને કર્થસપ્રત્ય: એ પરિભાષા પ્રમાણે ‘જયારે સૂત્રમાં ઉપદેશેલું કાર્ય પ્રધાન- મુખ્ય, અને અપ્રધાન- અમુખ્ય બન્નેને લાગુ પડે તેવી શક્યતા હોય ત્યાં તે કાર્ય પ્રધાનને જ લાગુ પડે છે (ગૌણને નહીં)' તેથી ન વહુવાહા એ નિષેધ મુખ્ય બહુવ્રીહિને જ લાગુ પડે, પરંતુ વાન્તરા અને વસનાન્તરા તો અપ્રધાન છે. પરિણામે તેમને સર્વનામસંજ્ઞાનો નિષેધ લાગુ નહીં પડે. એ દોષ નિવારવા માટે સૂત્રકારે પ્રસ્તુત સૂત્રમાં વઘુવીદિ શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે એમ વાર્તિકકારની દલીલ છે.(જુઓ- ૩૫ર્નનપ્રતિયો વર્જિરિશ્ય ન સૂત્રરણા ન યદુવાદી ત્યારમાતા તન્મતેનેટું પ્રથોનન -મુન્ પ્રહ તથા જુઓઃ વૃત્તિવારથ વૈષોડમિપ્રાયઃ - ઉત્તરાર્થમવેરર્તિ તદુત્તરાથમિહાપ સ્પાર્થ મવથતા ચાસ પ૦ ). અહીં વસન શબ્દનો અર્થ ‘ઘર’ એમ લેવાનો છે.(૩૦) વતિ મરિન તિ વતનમાં વ ધારો હરિ મધવાર સુાં જો વસન શબ્દ વસ્ત્રના અર્થમાં પ્રયોજાયો હોત તો વસન અને વસ્ત્ર નો જન્મ સમાસ ન થતાં વિષમ સમાનાર્થીનામાં એ વાર્તિક પ્રમાણે એકશેષ થાત. 95 આ પ્રશ્ન બહુવ્રીહિને સર્વનામ સંજ્ઞાનો નિષેધ કરવાનો હેતુ જાણવા માટે કર્યો છે. શિવ વિશ્વ થી પ્રિવિશ્વ: એ બહુવ્રીહિ સમાસમાં ઉત્તરપદ વિશ્વ સર્વાદિ ગણનો સભ્ય છે. આથી વિશ્વ નું ચતુર્થી એકવચનમાં પ્રિયવિશ્વ હિ એ સ્થિતિમાં ઉત્તરપદની સર્વનામ સંજ્ઞા થાય તો દિ નો સર્ચ પ્રમાણે) ૫ ન થતાં (સર્વનાનઃ સ્ત્ર પ્રમાણે) મૈ થવાનો અને થિવિશ્વમૈ જેવું અનિષ્ટ રૂપ થવાનો પ્રસંગ આવે . આ અનિષ્ટનો નિરાસ કરવા માટે સૂત્રકારે ને વઘુવીહા સૂત્ર કર્યું છે એમ સૂચવવા માટે વિવિશ્વાય એ ઉદાહરણ આપ્યું છે. વાસ્તવમાં પ્રિય એ વિશ્વ નું વિશેષણ છે તેથી સપ્તમી વિરોષને વઘુવી પ્રમાણે તેનો પૂર્વનિપાત થશે. 94 સપ્તવિકોષો વવીહા એ સૂત્ર ઉપર સર્વનામોરુપાંત્યાનમ્એ વાર્તિક છે. તે પ્રમાણે બદ્વીહિમાં ગુણવાચક શબ્દ અને સંખ્યા વાચક શબ્દનો પૂર્વનિપાત થાય છે. જેમ કે સર્વશ્વેતા, દિવે? વગેરે. આ વાર્તિકને કારણે રિજે વિશ્વ ય : એ વિગ્રહવાક્યનો બહુવ્રીહિ સમાસ કરતાં વિશ્વપ્રિયઃ અને તેનું ચતુર્થી એકવચન વિશ્વછિયાય થશે.
२६०