Page Text
________________
આનાપાન ધ્યાનમાં શ્વાસને સ્થિર કરવામાં આવે છે. પણ શ્વાસનું પ્રકંપન પણ પૂર્ણ રીતે રોકી શકાય નહિ. અંતરમાં તો પ્રાણનો સૂક્ષ્મ પ્રવાહ ચાલુ જ રહે છે. આના પાન ધ્યાનમાં શરૂઆત ધ્વાસ મંદ કરવાથી થાય છે અને પછી તેનાં પ્રકંપનો ઘટવા માંડે છે. એમાં બે વાત મુખ્ય રહે છે. શ્વાસની સંખ્યા ઓછી થતી જાય અને પ્રાણવાયુ લેવાનું પ્રમાણ ઘટતું જાય. જ્યારે અભ્યાસ આગળ વધે છે ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે ગ્વાસ દીર્ઘ થતો જાય છે અને સાધના ચરમસીમાએ પહોંચે ત્યારે આપોઆપ કુંભક સધાય છે.
વાચિક ધ્યાન આ રીતે ઉપરનાં બને ધ્યાન કરતાં જુદું પડે છે. વાણીની બાબત આપણે સ્વતંત્ર છીએ. વાણીને આપણે ધાર્યા પ્રમાણે રોકી શકીએ છીએ પણ બોલવાની આકાંક્ષા ન થાય ત્યારે તે ધ્યાન બને.
મનને રોકવાનું કામ ઘણું કપરું છે. તોફાને ચડેલા ઘોડાને કાબૂમાં રાખવાનું કામ હજુ સહેલું લાગે પણ મન એટલું તો ચંચળ છે કે જે પારાની જેમ હંમેશાં વિખરાતું જ રહે છે. મનને ગતિશીલ કરનાર ત્રણ બાબતો છે. સ્મૃતિ, મનન અને કલ્પના. આપણે જેના વિષે ચિંતન કરીએ છીએ તે પ્રકારની આકૃતિઓ મન બનાવી લે છે. આ માટે તે વાતાવરણમાંથી સૂક્ષ્મ પરમાણુઓ ગ્રહણ કરે છે જેને મનોવર્ગણા કહે છે. મનન-ચિંતન-વિચાર-કલ્પના આ બધું પરમાણુઓની સહાયથી થાય છે અને દરેક વખત યથા-તથા આકૃતિઓ રચાય છે. અને પછી તે નભોમંડળમાં છૂટી જાય છે. આ આકૃતિઓને નષ્ટ થતાં વર્ષોનાં વર્ષો લાગે છે. તેથી મનને સ્થિર કરવાનું ધ્યાન દુષ્કર છે. સ્મૃતિ-મનન-કલ્પના થતાં એક પ્રકારનાં પ્રકંપન પેદા થાય છે અને તેની આકૃતિઓ રચાઈ જાય છે. આ પ્રકંપનો રોકવાનું લગભગ અશકય છે. તેથી તેને એક વિષયમાં પ્રવાહિત કરવાની પ્રક્રિયાને મનનું ધ્યાન કહે છે. માનસિક પ્રકંપનો સમાપ્ત ન કરી શકાય પણ તેને ઓછો કરી એક વિષય તરફ કેન્દ્રિત કરી શકાય. આ સ્થિતિ સધાતાં મનની ચંચળતા ઘટે છે અને તે ચલાયમાન થતાં મનનો પ્રવાહ બીજી બધી દિશાઓ તરફ વહેવા લાગે છે જેને ધ્યાનભંગ કહી શકાય. ધ્યાનમીમાંસા
- ૧૦૩ –
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
WWW.jainelibrary.org
| SR No. | 005328 |
| Book Title | Mahavirni Sadhnano Marm |
| Original Sutra Author | Chandrahas Trivedi |
| Author | |
| Publisher | Anekant Bharati Prakashan |
| Publication Year | 1994 |
| Total Pages | 198 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |