________________
તત્ત્વાખ્યાન.
૬૯
તત્ત્વને અસ્વીકાર એ વિગેરે પૂર્વમાં આજ પ્રસ્તાવમાં આર્યસત્યના વિવેચનમાં કહેવાઈ ગયું છે. તથા અતીત અવ્વા ૧, અનાગત અવ્વા ૨, સહેતુક વિનાશ ૩, આકાશ ૪, અને પુગલ–બીજા લેકેએ કપેલ નિત્યાદિ ધર્મયુક્ત કાલ્પનિક ” આત્મા નામને પદાર્થ પ. એ પાંચ વસ્તુઓ માનેલી છે. બાહ્યા અર્થ તે નિરંતર અપ્રત્યક્ષ છે, પરંતુ જ્ઞાનાકાર હોવાથી એની સત્તા માનવામાં આવે છે. સાકાર બોધ એ પ્રમાણ, સંસ્કાર પ્રતિક્ષણ વિનાશ સ્વભાવિ, અન્યાહ એ શબ્દાર્થ વિગેરે તેઓની માન્યતા છે. તદુત્પત્તિ અને તદાકાર એ બેથી વસ્તુને નિર્ણય થાય છે, તથા નૈરાગ્યની વાસનાથી જ્ઞાનસંતાનના ઉચછેદને આ મતમાં મેક્ષ કહેવામાં આવે છે.
ગાચાર અથવા ભેગાચાર્યના મતમાં–સમસ્ત જગને વિજ્ઞાનરૂપે માનવામાં આવ્યું છે. વિજ્ઞાન સિવાય બીજે કઈ પદાર્થ માનવામાં નહિ આવતું હોવાથી આ મતને જ્ઞાનાત પણ કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાનસંતાન અનેક છે, સાકાર બંધ પ્રમાણ છે, વાસનાના પરિપાકથી નીલ, પીત વિગેરેને પરિભાસ પણ થાય છે, સર્વ વાસનાઓને આધાર તે આલયવિજ્ઞાન. આલય વિજ્ઞાનની વિશુદ્ધિ તે મેક્ષ, એવી આ મતમાં વિશેષ માન્યતા છે. તે સંક્ષેપથી દર્શાવી છે.
માધ્યમિક મતમાં સમસ્ત જગત્ શૂન્ય છે. પ્રમાણ, પ્રમેય પણ સ્વપ્નવત્ છે. શૂન્યતાને સારી રીતે પ્રતિભાસ પણ શુન્યની ભાવનાથી થાય છે. એ વિગેરે વિશેષ માન્યતાઓ છે.
