________________
તવાપખ્યાન.
૬૭
હેતુમાં ૧ પક્ષધર્મતા, ૨ સપક્ષવિદ્યમાનતા, ૩વિપક્ષમાં અવિદ્યમાનતા એ ત્રણ રૂપ તે અવશ્ય હોવાં જોઈએ. ધમિ=પર્વતાદિ પક્ષમાં હેતુના સભાવને પક્ષધમંતા કહેવામાં આવે છે. આ સદભાવ હેતુમાં પ્રત્યક્ષ અથવા અનુમાનથી રહેલ હોય છે. જ્યાં કે પર્વતાદિ ધમિમાં ધૂમાડો જેવાથી હેતુને સદભાવ જણાય ત્યાં પ્રત્યક્ષ હેતુ સદભાવ કહેવાય. તથા શબ્દમાં કાર્ય હેવાથી શબ્દ અનિત્ય છે. આ સ્થળે શબ્દરૂપ ધમિમાં કાર્ય સ્વરૂપ હેતુને સદભાવ અનુમાનથી કહી શકાય.
દષ્ટાંતમાં હેતુના ભાવને સપક્ષવિદ્યમાનતા કહેવામાં આવે છે. જેમકે આ પર્વત અગ્નિવાળે છે, ધૂમાડે તેવાથી, દષ્ટાંત રસોડું જાણવું. પ્રથમ રસેડામાં ધૂમ અને અગ્નિને નિશ્ચય પ્રત્યક્ષ અનુભવમાં આવ્યા પછી આપણને એ નિર્ણય થાય છે કે-“જ્યાં જ્યાં ધૂમાડે હેય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હવે જોઈએ.” આવા પ્રકારની વ્યાપ્તિ ગ્રહણ કર્યા પછી પર્વતમાં દૂરથી ફક્ત ધૂમાડાને જોઈ તે ઉપરથી અગ્નિ હોવાનું અનુમાન કરીએ છીએ. કારણ કે–અગ્નિ સિવાય ધૂમાડે હેત નથી. આવી રીતે કાર્યને જોઈ કારણનું અનુમાન કરવામાં આવે છે. અહિં દષ્ટાંતભૂત રસોડામાં ધૂમાદિ હેતુને સદ્ભાવ એજ સપક્ષવિદ્યમાનતા છે.
જ્યાં સાધના અભાવને નિર્ણય ત્યાં હેતુનાં અભાવને નિર્ણય કર, તેજ વિપક્ષમાં અવિદ્યમાનતા
