________________
તત્ત્વાખ્યાન.
છે જ નહિ, ત્યારે શા હેતુથી સર્વ કોઈને બાહ્ય પદાર્થનું ભાન થાય છે?” તે તેનું સમાધાન આ જ છે કે-અનાદિ કાળની અસત્ય વાસનાઓની પ્રવૃત્તિથી જ બાહ્ય પદાર્થોને પ્રતિભાસ થાય છે, પરંતુ આકાશકુસુમવત્ બાહ્ય પદાર્થો બિલકુલ છે જ નહિ. જેમ કહ્યું છે કે–
" बाह्यो न विद्यतेऽर्थों यथा बालैर्विकल्प्यते ।
वासनालुठितं चित्तमर्थाभासे प्रवर्त्तते ॥ १॥"
ભાવાર્થ:–“જેવી રીતે અજ્ઞાનિ લકેથી બાહ્ય પદાર્થોની કલ્પના કરાય છે, તેવા પ્રકારને બાહા પાર્થ કેઈ છે જ નહિ, પરંતુ અનાદિ કાળની મિથ્યા વાસનાથી વાસિત થયેલું ચિત્ત અર્થભાસમાં પ્રવર્તે છે. વાસ્તવિક પદાર્થ બિલકુલ નહિ હોવા છતાં મનમાં એવી કલ્પનાઓ થયા કરે છે.” | કઈ વાદી એવી શંકા કરે કે-“ક્ષણવિનાશી પરમાણઓનું સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષથી કેમ માલુમ પી શકે ? ” તેને પ્રત્યુત્તર આટલે જ બસ થશે કે–પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સમીપમાં રહેલી વસ્તુનું વર્તમાનકાળ સંબંધિ સ્વરૂપ માલુમ પડે છે, ભૂત, ભાવિ કાળનું સ્વરૂપ માલૂમ પડતું નથી.
अनुमान प्रमाण.
સુપરિચિત ત્રણ પ્રકારના સ્વરૂપવાળા હેતુથી પક્ષ વસ્તુનું જ્ઞાન કરવું તે અનુમાન કહેવાય છે. જેમાં લોકોમાં છત્ર વિગેરે ચિન્હ જોવાથી રાજાનું અનુમાન કરવામાં આવે
