________________
તરવાખ્યાન.
તત્ત્વાદિને કાર્યકારણભાવ ત્યારે જ માની શકાય કે જ્યારે તેમાં અન્વય-વ્યતિરેક ઘટી શકે. પરંતુ એ અન્વયવ્યતિરેક ત્યાં હવાને અનુભવ કે વ્યક્તિના જાણવામાં નથી; તેથી તે બન્નેની કાર્યકારણભાવની સાંખલેકેની કલ્પના વ્યર્થ છે.
પ્રકૃતિને સર્વથા નિત્ય માનવાથી તેમાં કમથી અથવા યુગપત કઈ રીતે અર્થ કિયાને સંભવ રહેતું નથી, તેથી તેમાં કારણુતા માની શકાય નહિ.
સાંખ્યલેકેને સત્કાર્યવાદ પણ વિચારણીય છે. તેઓએ કારણમાં માનેલી કાર્યસત્તા સર્વથા તેમાં વિદ્યમાન છે, કે કેઇ એક ધર્મને આશ્રય કરીને રહેલી છે? એ પ્રશ્નના પ્રત્યુત્તરમાં તેઓ પ્રથમ પક્ષનું પ્રતિપાદન કરે તો આગળ જણાવેલ દેષ ઉપસ્થિત થવાને પ્રસંગ આવે છે. તે આ પ્રમાણે–
- જે દૂધમાં દહિં પિતાના સર્વ રૂપ, રસ વિગેરે ગુણથી વિદ્યમાન હોય, તે ખટાઈ વિગેરે (દહિં બનાવવાની સામગ્રી) ની અપેક્ષા રહેતી નથી. તથા જે ઘડે પિતાના કંબુગ્રીવાદિ - ૧ જેની વિદ્યમાનતામાં જેની વિદ્યમાનતા જોવામાં આવે તે અન્વય, અને જેના અભાવમાં જેને અભાવ જણાય તે વ્યતિરેક સમજ. જેમ મૃત્તિકા, દંડ, ચક્ર, કુંભકાર વિગેરે કારણ સામગ્રીની સંપૂર્ણરીત્યા વિદ્યમાનતા હોય ત્યારે ઘટ વિગેરે કાર્યની સત્તા દષ્ટિગોચર થાય છે, તે અન્વય. જ્યારે કારણસામગ્રીની ન્યૂનતા યા અભાવ, ત્યારે ઘટાદિ કાર્યને અભાવ જોવાય છે. વ્યતિરેક તે સમજ.
