________________
૨૮૨
તન્વાખ્યાન.
કલ્પિત છે એમ આપનાથી કેવી રીતે કહી શકાય? માટે અભેદમાં પણ કર્તકરણભાવ છે એ વાત દઢતા પૂર્વક સમજવી.
વળી ચૈતન્ય શબ્દ પણ આમા અને જ્ઞાનને અભેદ સંબન્ધ સિદ્ધ કરી આપે છે. આત્મા ચેતન છે એ વાત તે આપ પણ માને છે. એ ચેતનને ભાવ કહેતાં જે સ્વરૂપ તેનું નામ ચૈતન્ય કહેવાય, અને જે જેનું સ્વરૂપ હેય તે તેનાથી ભિન્ન છે એમ તે કહી શકાય જ નહિ. જેમ વૃક્ષનું સ્વરૂપ વૃક્ષથી ભિન્ન નથી તેમ ચેતન મહારાજાનું જ્ઞાન સ્વરૂપ તેનાથી જુદું છે એમ કહેવાને કર્યો આસ્તિકશિરોમણિ સાહસ કરી શકે ? અર્થાત્ કઈ પણ નહિ.
ઉપરોકત કથનથી એ સિદ્ધ થયું કે જ્ઞાન આત્માથી સર્વથા જુદું નથી, કેમકે સર્વથા જુદું માનવામાં અનેક દેનું આગમન થાય તેમ છે. માટે જુદું કેઈથી માની, શકાય તેમ નથી.
આત્માની વ્યાપકતાને વિચારતૈયાયિક લેકેની સમાચનાના પ્રસ્તાવમાં કેટલેક કરવામાં આવે છે, તે પણ પ્રસંગે પાત્તથી કંઈક કહેવામાં આવે છે.
દિશા, કાલ, અને આકાશ આ ત્રણ દ્રવ્યથી ભિન્ન હવા છતાં પણ દ્રવ્યપણું હોવાથી ઘટાદિની માફક આત્મા પણ વ્યાપક નથી.
