________________
૨૦૪
તાખ્યાન
ણના અભાવમાં પણ અવસ્થાનપણું હોવાથી. જળની ઉપર રહેલ પાંદડાની જેમ. વૃક્ષ વિગેરેનું કંપવું તે પણ સ્પર્શવાળા દ્રવ્યના સંગથી થયેલું હોવું જોઈએ. વિલક્ષણ કપપણું હેવાથી નદીના પૂરથી હણાયેલા વેતસ વિગેરેના કંપની માફક. આ સર્વે અનુમાનથી વાયુની સિદ્ધિ સમજવી. તે પ્રત્યક્ષ નહિ હોવાથી એની સિદ્ધિમાં અનુમાન પ્રમાણ આપવામાં આવેલ છે. શરીરમાં રહેલ વાયુના પાંચ ભેદ છે – અપાન, વ્યાન, ઉદાન, સમાન અને પ્રાણ. આ ભેદ પણ ક્રિયાની ભિન્નતાથી કરવામાં આવેલા છે. મળ, મૂત્ર વિગેરેને નીચે લઈ જવાનું જે વાયુ કામ કરે તેને અપાન વાયુ કહેવામાં આવે છે. આહારથી બનેલ રસ અને ધાતુ વિગેરેને ગર્ભ નાડીમાં જે વાયુ ફેલા કરે તેને વ્યાન વાયુ કહેવામાં આવે છે.
અન્ન, પાન વિગેરેને ઊર્વ લઈ જવાનું જે વાયુ કામ કરે તેને ઉદાન વાયુ કહેવામાં આવે છે. આહારને પકાવવા માટે જઠરાગ્નિને સર્વ ઠેકાણે સરખી રીતે લઈ જવાનું જે વાયુ કામ કરે તે સમાન વાચુ કહેવાય. મુખ, નાસિકા દ્વારા , જે વાયુ કાઢવામાં આવે તે પ્રાણ વાયુ કહેવાય. પ્રશસ્ત ભાષ્ય, પૃષ્ટ ૩૮.
સુષ્ટિસહારનું નિરૂપણ બાર હજાર વર્ષને ચતુગ કહેવાય. એવા હજાર ચતુ
