________________
૧૬૬
તત્વાખ્યાન,
- હવે ચક્ષુ શું ગોલક રૂપ છે ? અથવા રશિમરૂપ? એ વિચારીએ. “ચક્ષુ ગેલક રૂપ છે,”એ પ્રથમ પક્ષ સ્વીકારી શકાય તેમ નથી, કેમકે–ગોલક સ્વરૂપ ચક્ષુ તે પિતાના પ્રદેશને મૂકી અન્યત્ર જઈ શકે નહિ અને એ ચક્ષુને પ્રાપ્ય કારિ માનવામાં આવે, ત્યારે તે તેને જ્યાં ઘટ, પટ વિગેરે વસ્તુ હોય ત્યાં જવું જોઈએ. પરંતુ તેમ બનતું નથી એ પ્રત્યક્ષ છે.
“ચક્ષુ રશ્મિરૂપ છે.” એવો બીજો પક્ષ પણ માન્ય થઈ શકશે નહિ. કેમકે રશ્મિરૂપ–કિરણસ્વરૂપિ ચક્ષુ કદાપિ જોઈ શકાતું નથી, અર્થની જેમ, તેના સ્વરૂપને પ્રતિભાસ ન થતું હોવાથી. કદાચ ગાયમાં ગત્વ જેમ દેખાય છે, તેમ જે જોવામાં આવે, તે પછી વિવાદ રહેજ નહિ.
. “ઇંદ્રિય અને અર્થના સન્નિકર્ષથી “પ્રત્યક્ષ થાય છે? એમ માનનાર તૈયાયિકેને આપણે પૂછીએ કે–અર્થ પ્રદેશમાં આપ લેકેની રશ્મિ સાથે અન્ય લેકેનાં લેચનેને સંનિકર્ષ ન હોવા છતાં માની લઈએ તે અન્યનાં નેત્ર સાથે આપનાં નેત્રો પણ પ્રત્યક્ષ થવાં જોઈએ.
ચક્ષને પ્રાપ્યકારિ માનવાથી અગ્નિ સમીપ જવાથી બળવાને, તરવાર કુહાડાની :નજદીક જવાથી છેદાવાને, કાંટા ઉપર જવાથી વિંધાવાને, એમ અનેક દેને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. તેથી ચક્ષુને અપ્રાપ્યકારિ માનવું એ શ્રેયસ્કર છે.
