________________
નૈયાયિક મતનાં પ્રમાણેનું પર્યાલચન.
ઇંદ્રિના સંનિકર્ષથી ઉત્પન્ન થતા જ્ઞાનને “પ્રત્યક્ષ” એવા નામથી ઓળખવાની તૈયાયિકેની માન્યતા, વિચાર કરતાં વ્યાજબી લાગતી નથી. કેમકે--જેમ અનુમાન વિગેરેમાં પરની અપેક્ષા રહેતી હોવાથી તેને “પક્ષ” નામથી ઓળખવામાં આવે છે, તેમ આ (માનવામાં આવેલા પ્રત્યક્ષ) માં પણ આત્મા સિવાય પર જડ પાર્થિવાદિ ઇંદ્રિને સંનિકર્ષ, પ્રકાશ દ્રવ્ય વિગેરેની અપેક્ષા રહે છે, તે તે જ્ઞાનને “પ્રત્યક્ષ” કેમ કહી શકાય ? “પરોક્ષ” શા માટે ન કહેવામાં આવે ? પ્રત્યક્ષનું લક્ષણ જ એવું છે કે “જે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં આત્મા સિવાય પરની અપેક્ષા ન રહેતી હોય.’
એવી રીતે ઉત્પન્ન થતા જ્ઞાનને જે કદાચ વ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષ માનવામાં આવે તે કાંઈ હાનિ નથી, પરંતુ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ માનવું ઉચિત નથી. તે જ્ઞાનને પારમાર્થિક પરાક્ષ અને વ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષ માનવું જોઈએ. નિયાયિક મતની ઈઢિયે સબધિ માન્યતા
ઉપર વિચાર “પૃથ્વીથી ઘાણેન્દ્રિય, જલથી રસનેન્દ્રિય, તેજથી ચક્ષુરિન્દ્રિય, વાયુથી સ્પર્શનેન્દ્રિય અને આકાશથી શ્રવણેન્દ્રિય ઉત્પન્ન થાય છે.” એવી તૈયાયિકેની માન્યતા બુદ્ધિ
11
