________________
'તત્વાખ્યાન.
૧૦૩
વનમાં “આ ઘડે છે.” એવા પ્રકારનું જ્ઞાન કારણરૂપ હોવાથી જ્ઞાનને પણ પ્રમાણ માનવામાં આવે છે. ૧. પ્રમાણુથી જાણવા લાયક પદાર્થને પ્રમેય કહેવામાં આવે છે. ૨. આ શું લાકડું છે અથવા પુરુષ છે? એવા પ્રકારના જ્ઞાનને સંશય કહેવામાં આવે છે. ૩. સાધ્ય જે અભીષ્ટ વસ્તુ તે પ્રયોજન. ૪. વાદિ અને પ્રતિવાદિ બનેને સમ્મત પદાર્થ તે દૃષ્ટાંત. ૫. સિદ્ધાંતનું લક્ષણે આગળ કહેવામાં આવશે. ૬.અનુમાનના અંગભૂત પ્રતિજ્ઞા, હેતુ વિગેરે અવયવ ૭.સંદેહ થવા પછી અન્વયધર્મનું ચિન્તન તે તર્ક ૮. આ લાકડું છે,પુરુષ નથી એવો નિશ્ચય તે નિર્ણય. ૯. નિર્ણયને માટે વિચાર તે વાદ ૧૦. બીજાઓને જીતવાની ઈચ્છાથી જે વિવેચન કરવું તે જ૫ ૧૧. પિતાને પક્ષ સ્થા
પ્યા વિના યાતા બોલવું તે વિતડા ૧૨. ખેટા જે હેતુ તે હેવાભાસ ૧૩. બીજાના વચનને અન્યથા કરવા માટે વિકલ્પ ઉત્પન્ન કરવા તે છલ ૧૪. ખેટા દૂષણોને આરેપ કર તે જાતિ ૧૫. જે પ્રકારે કહેવાથી વક્તા નિગ્રહીત થાય તે નિગ્રહસ્થાન ૧૬.
૧૬ પદાર્થોનું વિશેષ સ્વરૂપ. प्रत्यक्षप्रमाण.
પ્રત્યક્ષ ૧, અનુમાન ૨, ઉપમાન ૩, શબ્દ અથવા આગમ ૪ એ ચાર પ્રમાણે મનાય છે. “દ્રિથાર્થતંગ્નિ'त्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारी व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम्' આ સૂત્રમાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણનું લક્ષણ જણાવવામાં આવ્યું છે.
