________________
ષદર્શન સુબાધિકા : ૧૨૫. દાર્શનિક સિદ્ધાંત ભારતમાં બધા જ દર્શને માત્ર બૌદ્ધિક વિલાસ નથી, તે જીવનના ઉત્કર્ષ માટે પ્રયત્નશીલ હોય છે. બૌદ્ધધર્મ દર્શનને દર્શન ખાતર નહિ, પરંતુ જીવનને ખાતર માને છે. માત્ર જિજ્ઞાસા સંતોષવી દર્શનને હેતુ નથી, પણ જીવનને ઉન્નત વિકાસશીલ બનાવવુ તે છે. દર્શન એ વિચાર છે અને ધર્મ એ વિચારને વર્તનમાં મૂકે છે, એટલે કે વિચાર અને આચાર બને તેવા જરૂરી છે તેમ બૌદ્ધ દર્શન માને છે.
બુદ્ધ ધર્મની આચાર પ્રધાન શિક્ષાઓના મૂળમાં બે દાર્શનિક સિદ્ધાંત પ્રધાનતયા નજરે પડે છે. (૧) સંઘાતવાદ અને (૨) સન્તાનવાદ.
સંઘાતવાદ–સમગ્ર દુષ્કર્મો તથા દુષ્પવૃત્તિઓના મૂળમાં આ આત્મવાદને કારણ માનીને બુદ્ધ આત્મા જેવા એક ભિન્ન પદાર્થની સત્તાને જ અસ્વીકાર કર્યો છે. તેઓ માનસિક અનુ. ભવ તથા વિભિન્ન પ્રવૃત્તિઓને સ્વીકાર કરે છે પણ આત્માને એના સંઘાત સમૂહથી ભિન્ન પદાર્થ માનતા નથી. આત્મા પ્રત્યક્ષ ગોચર માનસ પ્રવૃત્તિઓને પુંજ માત્ર છે, તેનું ભિન્ન કઈ અસ્તિત્વ જ નથી.
- આ આત્મા નામ રૂપાત્મક છે. નામ એટલે જેમાં ભારેપણું પણ નથી ને જે સ્થાનને ઘેરતું નથી, એવું જે દ્રવ્ય તે નામ. આનાથી જે વિરૂદ્ધ હોય તે રૂપ. એટલે નામ રૂપને અર્થ એ થયે કે શરીર અને મન, શારીરિક કાર્ય તથા માનસિક પ્રવૃત્તિઓ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org