Page Text
________________
છે. આ બધી પ્રક્રિયામાં સંઘર્ષ અથવા ઘર્ષણ એટલે કે friction ક્યાંય પણ થતું નથી. વિદ્યુત પ્રેરણની પ્રક્રિયામાં દૂરથી જ વિદ્યુત-ચુંબકીય ક્ષેત્ર ઉત્પન્ન થાય છે. ચુંબકીય રેખાઓ ચુંબકની આસપાસના આકાશ (space)માં ઉત્પન્ન પ્રભાવ માત્ર છે, કોઈ વસ્તુ કે પદાર્થ નહીં. એને કાપવાનો અર્થ ભૌતિક અર્થમાં નથી. તીવ્ર ગતિશીલ પદાર્થની ગતિની સાથે ઘર્ષણ ત્યારે થાય જ્યારે બીજો પદાર્થ ઘન, પ્રવાહી અથવા વરાળ રૂપમાં હોય - એની સાથે ટકરાય. ચુંબકીય રેખાઓ એવો પદાર્થ છે જ નહીં, એટલે તેને પદાર્થ માનીને સંઘર્ષ અથવા ઘર્ષણને બતાવવું એ સંગત નથી. ઘન, પ્રવાહી અથવા વરાળ રૂપ પુદ્ગલ એટલે “મેટર' અને ઊર્જા રૂપ પુદ્ગલ એટલે એનર્જી – આ બન્નેના અંતરને સમજવું જોઈએ. બંનેને એક રૂપમાં માનીને એની વચ્ચે ઘર્ષણ માનવાનો અર્થ છે કે બધે બધા જ પદાર્થોમાં ઘર્ષણ થયા જ કરે છે. જે રૂપમાં સંઘર્ષ અથવા ઘર્ષણનો અભિપ્રાય સંઘર્ષ-સમુસ્થિત અગ્નિની ઉત્પત્તિમાં આવશ્યક માનવામાં આવ્યું છે, એ તો આ બે ઘન પદાર્થોની વચમાંના ઘર્ષણનો જ છે. દા.ત. ચકમક પત્થરોને પરસ્પર ઘસાવાથી અથવા અરણીની લાકડીને ઘસવાથી ઉત્પન્ન થનારી અગ્નિ પણ સંઘર્ષ-સમુસ્થિત છે.
ચુંબકને ગતિશીલ બનાવવા માટેની રીતોમાંથી કોઈ પણ રીતનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. જનરેટર સેટમાં રોટરને ફેરવવાનું કાર્ય બીજી કોઈ રીતે ડીઝલ વગેરે બાળીને) પણ કરાય છે. પણ ઘર્ષણથી વિદ્યુતની ઉત્પત્તિ નથી થતી.
જ્યાં સુધી પાણીની હિંસા, તેલને બાળવાની હિંસા વગેરેનો સંબંધ છે, આ સ્પષ્ટ હિંસા જ છે, પણ હિંસા થઈ ગયા પછી ઉત્પન્ન વિદ્યુત સ્વયં જીવ કેવી રીતે હોય શકે? રસોઈ બનાવતી વખતે વિભિન્ન જીવોની હિંસા થાય છે, પરંતુ એનાથી થયેલું ભોજન સ્વયં જીવ નથી. એજ પ્રમાણે હિંસાજન્ય હોવા છતાં પણ વિદ્યુત સ્વયં સચિત્ત તેઉકાય નથી.
વિદ્યુત પેદા કરવાની કેટલીક બીજી રીતો છે, જેમાં સંઘર્ષ અથવા ઘર્ષણનો પ્રસંગ જ આવતો નથી, જેમ કે - (૧) એસિડ યુક્ત બેટરીમાં ફક્ત જસત અને એસિડની રાસાયણિક ક્રિયા વિદ્યુત
ઉત્પન્ન કરે છે. (૨) ફોટો ઇલેક્ટ્રિક સેલમાં ફક્ત પ્રકાશ દ્વારા વિદ્યુત પ્રવાહને ઉત્પન્ન કરાય છે. (૩) સૌર સેલમાં સૌર ઊર્જાને કાચમાંથી પસાર કરીને ઘર્ષણ વગર વિદ્યુત ઊર્જા
પેદા કરી શકાય છે. (૪) ડ્રાઈ-સેલ (જે ઘડિયાળ વગેરેમાં વપરાય છે)માં પણ રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા
176
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005303 |
| Book Title | Shu Vidyut Sachit Teukay Che |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Mahendramuni |
| Publisher | Anekant Bharati Prakashan |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 312 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |