________________
૫૩
પર્યાયનું સ્વરૂપ
તે દ્રવ્યમાં જ થયું, દ્રવ્યથી બહાર નહીં અને તે કાર્યનો કર્તા તે જ દ્રવ્ય છે, બીજું દ્રવ્ય નથી. પોતાની પર્યાયનો કર્તા તે દ્રવ્ય પોતે જ છે. કોઈ પણ અન્ય દ્રવ્ય તેનો કર્તા નથી.
જીવદ્રવ્યનું કાર્ય (પર્યાય) છવદ્રવ્યમાં થાય છે. પુગલનું કાર્ય (પર્યાય) પુલમાં થાય છે, આમ ઈતર બધાં દ્રવ્યોનું – ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ એ દ્રવ્યોનું-કાર્ય-પરિણમન તે તે દ્રવ્યમાં થાય છે અને તે દ્રવ્ય તે તે પરિણમનનો કર્તા છે. જીવની જે પર્યાય થાય તેના કર્તા જીવ છે, અવની પર્યાય થાય તેનો કર્તા અજીવ છે.
આ સિદ્ધાંત-કાયદા-નિયમ છએ દ્રવ્યોને લાગુ છે. તે નિયમને અપવાદ નથી. પોતાના સ્વદ્રવ્યપર-છવદ્રવ્યપર આ સિદ્ધાંત લાગુ કરી પોતાને અધિકાધિક જાણવાનો-ઓળખવાનો આપણો પ્રયત્ન છે.
છવદ્રવ્યમાં જ્ઞાન, દર્શન, શ્રદ્ધા, ચારિત્ર, સુખ, વીર્ય વિગેરે અનંત ગુણો છે. તે પ્રત્યેક ગુણની પર્યાય તે તે ગુણમાં થાય છે. તે તે પર્યાયનો કર્તા તે તે ગુણ છે. જાણવાનું જે કાર્ય થાય તેનો કર્તા જ્ઞાન ગુણ છે. ચારિત્રનું જે કાર્ય થાય તેનો કર્તા ચારિત્રગુણ છે અને આ જે કાર્ય થાય છે તે જીવદ્રવ્યમાં જ થાય છે, જીવદ્રવ્યથી બહાર થતું નથી. જ્ઞાન, સુખ, ચારિત્ર વિગેરેનું કાર્ય થાય તે છવદ્રવ્યમાં થાય છે. પુગલમાં એટલે શરીરમાં થતું નથી.
આગમ અભ્યાસથી આવી તત્ત્વદૃષ્ટિ કેળવવી જોઈએ. આપણી આજસુધીની માન્યતા દૂર કરી તત્ત્વોનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. આપણી દષ્ટિ હંમેશ બહારની વાતો પર-પરપદાર્થો પર જ હોય છે. તે કારણે પૈસાથી સુખ મળે, ગુરૂ પાસેથી-પુસ્તકોમાંથી જ્ઞાન મળે છે, એવી દઢ માન્યતા થાય છે. આ પર્યાય જ્યારે થાય ત્યારે અનુકૂલ એવાં ઈતર દ્રવ્યોને ‘નિમિત્ત’ એવી સંજ્ઞા આપવામાં આવે છે. પણ તે વિષય જુદો છે અને સવિસ્તાર ચર્ચા વગર ગેરસમજ થવાનો સંભવ હોવાથી હાલ તે વિષે કાંઈ પણ લખતી નથી.
પર્યાય ક્ષણિક છે, વિનાશી છે, તે ટકાવતાં જતાં ટકતી નથી માટે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
