________________
પર્યાયનું સ્વરૂપ
બદલાઈ પાછી લીલી અવસ્થા થાય તો તે બદલાઈ છે એમ આપણને લાગતું નથી.
૫૧
હવે રસ ગુણ જોઈએ. રસ ગુણની ખાટી અવસ્થા બદલાઈ મીઠી અવસ્થા થઈ. રસ એ ગુણનું કાર્ય (પરિણમન-પર્યાય) પ્રત્યેક સમયે નિરન્તર ચાલુ જ છે. બધા દ્રવ્યોમાં જોવાં મળતાં સમાન એવાં સામાન્ય ગુણનો આપણે અભ્યાસ કરીએ ત્યારે આપણાં ધ્યાનમાં આવશે કે દરેક દ્રવ્યમાં ‘દ્રવ્યત્વ’ નામનો એક ગુણ છે, તેથી દ્રવ્યોના કે તેના પ્રત્યેક ગુણનું નિરંતર પરિણમન થતું હોય છે. નિરન્તર એટલે એક સમયનું પણ અંતર ન પાડતાં, સદૈવ, પ્રત્યેક સમયે.
રસ ગુણનું કાર્ય (પરિણમન) રસ ગુણમાં ચાલુ છે. વર્ણ ગુણનું પરિણમન વર્ણ ગુણમાં, ગંધ ગુણનું પરિણમન ગંધ ગુણમાં અને સ્પર્શ ગુણનું પરિણમન સ્પર્શ ગુણમાં.
એ તો આપણે જાણીએ છીએ કે ફકત પીળો રંગ જોઈ કેરી લાવીએ તો તે ખાટી પણ હોઈ શકે છે. તે માટે કેરી લેતી વખતે આપણે વર્ણ (પીળો), ગંધ (મધુર), રસ (મીઠો), સ્પર્શ (નરમ) જોઈ લાવીએ છીએ. તે પરથી એક વધુ મોટો સિદ્ધાંત આપણા ધ્યાનમાં આવે છે કે એક ગુણ બીજા ગુણનું કાર્ય (પરિણમન-પર્યાય) કરતો નથી.
જો એક જ દ્રવ્યમાં રહેલાં અનંત ગુણો પોતપોતાનું કાર્ય કરે છેપરિણમન કરે છે, એક ગુણ બીજા ગુણનું કાર્ય કરતો નથી, કરી જ શકતો નથી, તો એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાર્ય કેવી રીતે કરે ? કાર્ય એ શબ્દનો અર્થ છે પરિણમન, પર્યાય.
સમયસાર ગ્રંથમાં પણ કહ્યું છે “ય: ખિમતિ સઃ '' જે પરિણમન કરે છે તે કર્તા છે અને જે પરિણમન થાય છે તે તેનું કર્મ અથવા કાર્ય છે.
-
જે જે દ્રવ્યની પર્યાય તે તે દ્રવ્યમાં જ થતી હોય છે. જેટલું ક્ષેત્ર દ્રવ્યનું તેટલું જ ક્ષેત્ર પર્યાયનું. ગુણ દ્રવ્યના સંપૂર્ણ ક્ષેત્રમાં વ્યાપે છે, તેમ જ પર્યાય પણ સંપૂર્ણ ક્ષેત્રમાં વ્યાપે છે. જેમ કે સાકરમાં રસ એ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
