________________
દ્રવ્યનું સ્વરૂપ
પ્રશ્ન ઉભો થાય છે કે દ્રવ્ય કોને કહે છે ? તેની સહેલી વ્યાખ્યા એમ છે કે, “ગુણોના સમૂહને દ્રવ્ય કહેવાય છે.” દ્રવ્ય માટે પદાર્થ, વસ્તુ, અર્થ, ચીજ એવા પણ સમાનાર્થી શબ્દો વપરાય છે. વિશ્વની વ્યાખ્યામાં ‘દ્રવ્યોનો સમૂહ એમ કહ્યું હતું. તેમાં દ્રવ્યોનો એકબીજા જોડે એકક્ષેત્રાવગાહ સંબંધ હતો. હવે દ્રવ્યની વ્યાખ્યામાં જે “ગુણોનો સમૂહ' કહ્યો છે તેમાં ગુણોનો દ્રવ્ય સાથે નિત્યતાદાત્મ સંબંધ છે અને ગુણોનો એકબીજા સાથે અવિનાભાવી સંબંધ છે. એક ક્ષેત્રાવગાહ સંબંધ આપણે પાછલાં પત્રમાં વિસ્તારથી જોયું જ છે. નિત્યતાદાત્મ સંબંધ એટલે શું તે હવે જોઈએ. નિત્ય એટલે કાયમ-સદૈવ. તાદાભ્ય એટલે એકરૂપતા - જે કયારેય અલગ-ભિન્ન નહીં થાય એવું. ગુણોનો દ્રવ્યસાથે નિત્યતાદાભ્ય સંબંધ છે એનો અર્થ એવો કે દ્રવ્યથી ગુણ કદી ભિન્ન થઈ શક્તાં નથી.
જેમ ઉષ્ણતા અગ્નિનો ગુણ છે તે અગ્નિથી ભિન્ન કરી શકાતી નથી. મીઠાશ ખાંડનો ગુણ છે તે ખાંડમાથી જુદી કરાતી નથી તેવી રીતે દ્રવ્યોથી તેમના ગુણો કદીપણ ભિન્ન થઈ શકતાં નથી.
ગુણોનો એકબીજા સાથે અવિનાભાવી સંબંધ છે એટલે કે જ્યાં એક ગુણ હોય ત્યાં તે દ્રવ્યનાં બધાં ગુણો છે જ. દા.ત. ખાંડમા સફેદી અને ગળાશ એ બન્ને ગુણોનો અવિનાભાવી સંબંધ છે, તે બન્ને એકબીજાથી જુદાજુદા પાડી શકાતાં નથી. સોનામાં પિળાશ અને ભારેપણાનો એકબીજા સાથે અવિનાભાવી સંબંધ છે. પુદ્ગલ દ્રવ્યોમાં સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ વિગેરે ગુણોનો એકબીજા સાથે અવિનાભાવી સંબંધ છે. એટલે જ્યાં એક ગુણ છે ત્યાં અનંતગુણ છે. તેઓના સમુદાયને જ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. તે ગુણો દ્રવ્યોથી જુદા પડાતાં નથી અને નવા ગુણો દ્રવ્યમાં ભરાતાં નથી.
જેટલા અનંત ગુણો અરહંત-સિદ્ધોમાં છે તેટલા જ અનંત ગુણો દરેક જીવ દ્રવ્યમાં છે. તમારા મારામાં પણ અનંત ગુણો છે. એક એક પરમાણુમાં પણ પોતપોતાના અનંત ગુણો છે. પ્રત્યેક દ્રવ્ય પોતામાં પરિપૂર્ણ હોય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
