________________
પત્રો દ્વારા જૈનતત્ત્વ પરિચય
મેળવીએ. પ્રત્યેક દ્રવ્યમાંના વિશેષ ગુણોની ચર્ચા તો આપણે ‘દ્રવ્યનું સ્વરૂપ' એ છ નંબરના પત્રમાં કરેલી જ છે, તેથી હવે મુખ્યતયા પુદ્ગલના અને જીવના વિશેષ ગુણોની પર્યાયો વિષે આપણે ચર્ચા કરવાની છે.
પુદ્દગલ દ્રવ્યમાં સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને ક્રિયાવતી શક્તિ વિગેરે વિશેષ ગુણો છે તે તો આપણે જાણીએ છીએ. તે સ્પર્શ ગુણમાં ૮ પર્યાયો હોઇ શકે છે. તે આ મુજબ-હલકી-ભારે; કઠણ-નરમ, સ્નિગ્ધ-રૂક્ષ, ઠંડીગરમ-એવી ચાર જોડીઓ છે. હલકી-ભારેમાંથી એક સમયે કોઇપણ એક પર્યાય હોઈ શકે તેમ પ્રત્યેક જોડીમાંથી એક એક પર્યાય - એમ પુદ્ગલમાં એક સમયે સ્પર્શ ગુણની ચાર પર્યાયો હોય છે. નિયમસાર, પંચાસ્તિકાય આદિ ગ્રંથોમાં કથન આવે છે કે આ ચાર પર્યાયો સ્કંધમાં રહેલ પરમાણુઓની હોય છે અને છુટ્ટા શુદ્ધ પરમાણુઓમાં એક સમયે સ્પર્શની સ્નિગ્ધ અથવા રૂક્ષમાંથી એક, ઠંડી કે ગરમમાંથી એક એવી બે જ પર્યાયો હોય છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
જ
૧૦૪
સ્પર્શ ગુણ પરથી હજુ એક મજાની વાત યાદ આવી. તે એટલે પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં અનંત ગુણો હોય તોપણ તેમાંનો કેવળ સ્પર્શ ગુણની સ્નિગ્ધ કે રૂક્ષ પર્યાયો જ બે કે વધું પરમાણુના બંધને કારણભૂત છે. જીવ દ્રવ્યમાં પણ મોહનીય કર્મના ઉદયમાં જીવનાં જે મોહ, રાગ, દ્વેષ પરિણામ થાય તે જ બંધ માટે કારણભૂત હોય છે.
રસ ગુણની પાંચ પર્યાયો છે - ખાટી, મીઠી, તીખી, તૂરી અને કડવી. આ પાંચે પર્યાયોમાંથી એકસમયે કોઈપણ એક જ પર્યાય હોઈ શકે છે. ગંધ ગુણની બે પર્યાયો છે -- સુગંધ અને દુર્ગંધ. આ બે પર્યાયોમાંથી એક સમયે કોઈપણ એક જ પર્યાય હોય છે.
વર્ણ ગુણની પાંચ પર્યાયો છે - સફેદ, લાલ, કાળી, પીળી અને ભૂરી. તેમાંથી એક સમયે એક જ પર્યાય હોય છે.
શબ્દ એ સ્કંધ છે, ભાષાવર્ગણા શબ્દરૂપે પરિણમિત થાય છે તેથી શબ્દ એ પર્યાય છે, ગુણ નથી.
ક્રિયાવતી શક્તિ એ ગુણની ગતિરૂપ પર્યાય અથવા સ્થિતિરૂપ પર્યાય હોય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
