________________
४४७
“કર્તા ભક્તા કર્મને વિભાવ વર્તે જ્યાંય; વૃત્તિ વહી નિજભાવમાં, થયો અર્તા ત્યાંય.” “ચેતન જે નિજભાનમાં કર્તા આપ સ્વભાવ;
વર્તે નહિ નિજભાનમાં, કર્તા કર્મ પ્રભાવ.” ૧૪૬ર પ્ર. રાગ-દ્વેષને જીવની પર્યાય કહી છે અને વળી તેને નિશ્ચયથી પુદ
ગલનાં પરિણામ કહ્યાં છે તો અમારે નક્કી શું કરવું ? ઉ. રાગ-દ્વેષ છે તે જીવનાં પરિણામ, પણ એ પુદ્ગલના લક્ષે થતાં
હોવાથી અને જીવને સ્વભાવ ન હોવાથી તથા સ્વભાવની દૃષ્ટિ કરાવવાના પ્રયજનથી, પુદગલનાં પરિણામ કહ્યાં છે, વળી પુદ્દ ગલના લક્ષે થતાં હોવાથી રાગ-દ્વેષને પુલને કહ્યાં છે. કેમ કે નિમિત્તને આધીન થઈને અથવા નિમિત્તને લઈને થવાવાળા ભાવને નિમિત્તના પુદ્ગલના ભાવ છે તેમ કહેવામાં આવે છે. (પુગલ નિમિત્ત છે અને તેને આધીન રહીને રાગ-દ્વેષ થતા હોવાથી રાગ-દ્વેષ યુગલનાં પરિણામ કહ્યાં છે.) જે અનુપાતમાં કર્મને ઉદય આવે છે તે જ અનુપાતમાં રાગ થાય એવો નિયમ નથી. ઉદયન કાળમાં રાગ-દ્વેષ થાય છે. જે રાગને ક્ત ન થઈ ફક્ત તેને જ્ઞાતા-દષ્ટા રહીને ફક્ત રાગને જાણનારો રહે છે તે ધમી અથવા જ્ઞાની છે. રાગ દ્વેષ તે સ્વતંત્રપણે પોતપોતાની (જીવની) યોગ્યતાનુસાર જ થાય છે, કર્મના ઉધ્યાનુસાર નહીં. જે કર્મોધ્યનુસાર રાગ-દ્વેષ થતા હોય તે કદી પણ મુક્તિને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થઈ શકે નહીં.
તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં વિકારને સ્વતત્વ કહ્યો છે, કારણ કે વિકાર પરના કારણે નહીં પણ જીવ પોતે કરે છે. આમ અહીં પર્યાયને સત્ય બતાવવી છે. જીવને વિકારી સ્વભાવનું અવલંબન છેડાવવા અને ત્રિકાળી ધ્રુવ, જ્ઞાન સ્વભાવનું અવલંબન કરાવવા કહ્યું કે રાગ-દ્વેષ અને વિકાર યુગલનાં પરિણામ છે. રાગ પિતાને છે નહીં, પણ એ કઈ અપેક્ષાએ કે દ્રવ્ય-ગુણમાં નથી એ
આત્મ ભ્રાતિ સમ રેગ નહિ, સદગુરુ વૈદ્ય સુજાણ, ગુરુ આજ્ઞા સમ પડ્યું નહિ, ઔષધ વિચાર ધ્યાન,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
