________________
૩૬ર
મનુષ્યસંબંધી, તિર્યંચસંબંધી અને આત્મસંવેદનીય એમ ચાર, પ્રકારના ઉપસર્ગ ઠાણાંગ સૂત્રમાં કહ્યા છે.
દેવસંબંધી : દેવ ચાર કારણથી ઉપસર્ગ કરવા પ્રેરાય છે? ૧. હાસ્ય કે કુતૂહલથી, ૨. પ્રદૂષથી, ૩. પરીક્ષા કરવા માટે, અને ૪. વિમાત્રા-આગળના ત્રણે કારણ સાથે હોય તેથી.
મનુષ્ય સંબંધીઃ મનુષ્ય પણ ઉપરનાં કારણેથી તેમજ કુશીલના બોધથી ઉપસર્ગ કરે છે.
તિર્યય સંબંધીઃ તિર્યંચ પણ ચાર કારણથી ઉપસર્ગ કરે છે : ૧. ભયથી, ૨. પૂર્વભાવના વૈરથી, ૩. આહાર માટે, અને ૪. પિતાના રહેવાના સ્થળના રક્ષણ અર્થે. આત્મસંવેદનીય પિતાના કારણથી ઉત્પન્ન થતા ઉપસર્ગ પણ ચાર કારણથી છે :૧. ઘટ્ટન ઉપસર્ગ : આંગળી આદિ ઉપાંગના ઘસવાથી થતા કે આંખમાં ધૂળ પડવી, આંખ ચોળવી, ઇત્યાદિથી થતિ ઉપસર્ગ ૨. પ્રપત્તન ઉપસર્ગ: યા વિના ચાલવાથી પડી જતાં લાગી જાય વગેરે : ૩. સ્તંભન ઉપસર્ગઃ હાથ, પગ વગેરે અવયવો
બની જતાં જે દુઃખ થાય તે. ૪. શ્લેષણ ઉપસર્ગઃ આંગળી વગેરે અવયવો ચોંટી જવાથી કે વાત, કફ, પિત્ત અને સનિપાતથી થતા ઉપસર્ગ.
આ બધા ઉપસર્ગ સહન કરતી વખતે મુનિને ઉપસર્ગકર્તા પ્રત્યે દ્વેષ નહીં પણ કરુણા આવે કે ઉપસર્ગ કર્તાને કેટલાં કર્મોને
બંધ થાય છે ! ૧૧૯૬ ક. “આયતન', “ત્ય”, “જંગમ્ પ્રતિમા”, “સ્થાવર પ્રતિમા” અને
“જિન બિમ્બ” વગેરે શબ્દોનો દિગબર શાસ્ત્રમાં કયા અર્થમાં
ઉપયોગ કર્યો છે ? ઉ. જિન માર્ગમાં સંયમ સહિત મુનિને આયતન કહેલ છે. મન, વચન.
અને કાયારૂપ દ્રવ્ય તથા પાંચ ઈન્દ્રિયે, જે મુનિને આધીન– વશીભૂત-હાય, મદ, રાગ, દ્વેષ, મેહ, ક્રોધ, લેભ અને માયા
ભક્તિ તે રાગરૂપ છે અને રાગથી બંધ છે, તેથી મોક્ષનું કારણ નથી,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
