________________
૧૪૪
૪૭૬ પ્ર. જીવનાં લક્ષણ ભેદ આદિ કહે. ઉ. બળ, ઈન્દ્રિય, આયુષ્ય અને ઉચ્છવાસ એ ચાર પ્રાણ વડે જે
ભૂતકાળે જીવતા હતા, વર્તમાનકાળે જીવે છે, અને ભવિષ્યકાળ જીવશે તે “જીવ.”
બળના ત્રણ ભેદ-મનબળ, વચનબળ અને કાયબળ–એમ બળ ત્રણ, ઇન્દ્રિય પાંચ અને આયુષ્ય અને ઉછુવાસ-એમ ગણતાં દશ પ્રાણ પણ થાય છે. તેમાંથી એકેન્દ્રિય ને ચાર, બે ઇન્દ્રિયને છે એમ વધતાં વધતાં સંજ્ઞિપંચેન્દ્રિયને દશ પ્રાણુ થાય છે. સિદ્ધ ભગવાન પ્રાણને લઈને જીવતા નથી. તે તો અશરીરી છે.
જીવને ગુણ ચૈતન્ય ઉપયોગ છે. દેવ, મનુષ્ય, નારક, તિર્યંચાદિ તેના અનેક પર્યાય છે. મનુષ્યપર્યાય નાશ પામેલે એવો જીવ તે દેવ અથવા બીજે સ્થળે ઉત્પન્ન થાય છે. બંને સ્થળે છવભાવ ધ્રુવ છે. તે નાશ પામીને કંઈ બીજો થતો નથી.
જે જીવ જ હતા; તે જ જીવ નાશ પામ્યો. વસ્તુ તે તે જીવ ઉત્પન્ન થયે નથી, અને નાશ પણ થયો નથી. ઉત્પન્ન અને નાશ દેવત્વ, મનુષ્યત્વને થાય છે. એમ સતને વિનાશ, અને અસત જીવની ઉત્પત્તિ થતી નથી. જીવને દેવત્વ, મનુષ્યત્વાદિ
પર્યાય ગતિમાન કર્મથી હોય છે. ૪૭૭ પ્ર. વેદકભાવની જીવરાશિના કેટલા ભેદ છે ? ચેતના કેટલા પ્રકારે છે ? ઉ. કોઈ એક જીવ કર્મનું ફળ વેદે છે, કોઈ એક જ કર્મબંધકર્તુત્વ
વેદે છે; અને કોઈ એક જીવ માત્ર શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વભાવ વેદે છે. ચેતના ત્રણ પ્રકારે છે. જ્ઞાન ચેતના, કર્મચેતન અને કર્મફળ ચેતના.
સ્થાવરકાયના પિતપોતાના કરેલાં કાર્યોનું ફળ વેદે છે, તેથી તેમને મુખ્ય કર્મફળ ચેતના છે. ત્રસ જી કર્મબંધ ચેતના વેદે છે, અને પ્રાણથી રહિત એવા અતિન્દ્રિય જીવો શુદ્ધ જ્ઞાનચેતના વેદે છે.
તૃષ્ણા આકાશના જેવી અનંત છે નિરંતર ને નવયૌવન રહે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
