Bharatiya Tattvavidya

SR No.: 005235
Original Sutra Author: N/A
Author: Sukhlal Sanghavi
Publisher: Prachyavidya Mandir Vadodara
Publication Year: 1971
Total Pages: 116
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 6 MB

Page 90

૭.
નથી રહેતી. જૈન, બૌદ્ધ અને સીમાંસક પણ પોતપોતાની રીતે જીવ યા પુરુષાપાર્જિત કર્મનું જ ઈશ્વરનિરપેક્ષપણે ફલદાન-સામર્થ્ય સ્વીકારે છે. આ બ્રહ્મવાદી સિવાયનાં દર્શનેાની સામાન્ય વિચાર-ભૂમિકા છે.
ઈશ્વર વિષે બ્રહ્મવાદી દર્શને
હવે બ્રહ્મવાદી દર્શોના વિષે વિચાર કરીએ. તે બધાં જ, મધ્વને બાદ કરતાં, સામાન્ય રીતે મૂળએકતત્ત્વવાદી છે. પણ એ એક તત્ત્વ એટલે સાંપ્થસંમત પ્રકૃતિ યા પ્રધાન નહિ, પણ તેથી ભિન્ન એવું બ્રહ્મતત્ત્વ. પ્રધાનતત્ત્વ મૂળે અચેતન સ્વીકારાયું છે, તે બ્રહ્મતત્ત્વ મૂળે જ ચિદ્રુપ સ્વીકારાયું છે. એમ લાગે છે કે વેદના સમયથી અનેકના આધાર તરીકે કેાઈ એક તત્ત્વની શેાધ તા ચાલતી. આ શોધ અનેક તખાઓમાંથી પસાર થઈ ઉપનિષદોમાં વિરમે છે, અને એક સચ્ચિદાનંદરૂપ મૂળ તત્ત્વ સ્થપાય છે. પણ આ તબક્કાઓમાં એક એવા પણ તમક્કો આવેલા લાગે છે કે જ્યારે મૂળ તત્ત્વ તરીકે પ્રધાન જેવું પણ એક તત્ત્વ મનાયું અને સ્થપાયુ હોય. આ અને વિચારધારાઓ મૂળમાં એકતત્ત્વવાદી છે ખરી, પણ તેમને અનુભવસિદ્ધ અને સવલાકગમ્ય એવા જડ-ચેતનમહુત્વના ખુલાસે પણુ અનિવાય રીતે કરવા જ પડે છે. તેથી પ્રધાનવાદી સાંખ્યાએ પ્રધાનને સ્વતંત્ર કર્તાનું સ્થાન આપ્યા છતાં પુરુષબહુત્વ સ્વીકારી વાસ્તવિક બહુત્વની ઉપપત્તિ કરી; તે મૂળએકબ્રહ્મતત્ત્વવાદીઓએ બ્રહ્મનાં સહકારી, ઉપાધિ, વિશેષણ આદિ જુદાં જુદાં નામેાથી ઇતર તત્ત્વ સ્વીકાર્યું. આ રીતે બન્ને વિચારધારાઓ મૂળએકતત્ત્વવાદી છતાં પતયેાતાની રીતે બહુત્વ અને નાનાત્વની ઉપપત્તિ કરતી જ હતી. પ્રકૃતિવાદી સાંખ્યા પ્રકૃતિનું સ્વતંત્ર કર્તૃત્વ જેમ તર્કથી સ્થાપતા, તેમ કેટલાક તે સ્થાપનામાં ઉપનિષદોના પણ ઉપયોગ કરતા. તેમની દૃષ્ટિએ પ્રકૃતિનું જ મુખ્ય કર્તૃત્વ અને પુરુષ એ તેા માત્ર ઉદાસીન, કર્તૃત્વભાતૃત્વશૂન્ય. આ સામે બ્રહ્મવાદીના પ્રખળ વિરોધ એ હતા કે ગમે તેવું તાય
૧
1.
सांख्यादयः स्वपक्षस्थापनाय वेदान्तवाक्यान्यप्युदाहृत्य स्वपक्षानुगुण्येनैव योजयन्तो व्याचक्षते । तेषा॑ य॒द् व्याख्यानं तद् व्याख्यानाभासं न सम्यग् व्याख्यानमित्येतावत् पूर्वकृतम् । બ્રહ્મસૂત્ર-ર માધ્ય. ૨. ૨. ૧.
ઉપનિષદ સાથે સાંખ્યદર્શીનના સંબધની ચર્ચા માટે જુઓ History of Indian Philosophy (Belvalkar and Ranade) Vol, 2, pp. 412-430.
सांख्यादयस्त्वास्तिकाः नात्र प्रतिवादिनः । तैर्बोद्धगताभ्युपगमवादत एव स्वस्वप्रतिज्ञातानां वेदान्तार्थैकदेशानां प्रतिपादनादिति मन्तव्यम् ।
—ત્રહ્મસૂત્ર-વિજ્ઞાનામૃતમાષ્ય. ૨. ૧. ૧.નું ઉત્થાન.