Bharatiya Asmita Part 1

SR No.: 005144
Original Sutra Author: N/A
Author: Nandlal B Devluk
Publisher: Yogesh Advertising Service Bhavnagar
Publication Year: 1972
Total Pages: 1228
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 104 MB

Page 577

સ્મૃતિગ્ર ય
સ્પશે છે અને લોક જીવનનું યથાર્થ પ્રતિબિંબ પ છે. અડે સામાન્ય વાતચીત શીરોમાં અને ગીત મહારાષ્ટ્રમાં કરે છે. સાહિત્યમાં ભારતીય સંસ્કૃતિ તથા ઈતિહાસની સર્વાગીણ સમજુતિ માટેની કોઈપણ નાટક અથવા પ્રાકૃતગ્રંથમાં ગદ્ય મહારાષ્ટ્રમાં અને પદ્ય વિશાળ સામગ્રી પડી છે. વળી ગુજરાતી, હિડી, મરાઠી, બંગાળી વગેરે શૌરસેનીમાં દષ્ટિગોચર થતું નથી. નાટકોમાં નીચલા વર્ગના લોકોની આધુનિક ભાષાઓના ક્રમિક વિકાસની સમજણ તથા તુલનાત્મક ભાષા સામાન્ય રીતે ભાગધી છે. અભ્યાસ માટે પણ આ ભાષાના જ્ઞાનની ખાસ જરૂર છે. આ બધી ભાવાઓ સ્થળ અને સમયના કારણે ઉદ્ભવતા ઉચ્ચાર ભેદ તથા
પ્રાકૃત પ્રસંશા : પ્રાકૃતના લેખકોએ પ્રાકૃતની ગેયતા, શાબ્દિક પ્રયોગને પ્રાકૃતમાંથી જ ઉત્પન્ન થયેલી છે. આ ઉપરથી
સુકોમળતા, સરસતા, મધુરતા, મનહરતા, લાલિત્ય વગેરે ગુણોની સમજાશે કે સાહિત્યકાર, ઈતિહાસકારો, પુરાતત્ત્વવિદે, સમાજ
મુક્તકંઠે કરી છે. સિદ્દર્ષિ કહે છે કે “સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત એ શાસ્ત્રીઓ, ભાષાશાસ્ત્રીઓ વગેરે સૌને પ્રાકૃતનો અભ્યાસ અત્યંત
બંને ભાષાઓ પ્રાધાન્ય માટે ગ્ય છે. તેમાં સંસ્કૃત દુર્વિદગ્ધો ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે.
(પંડિતમો ) ના હૃદયમાં રહેલી છે. બાળકને અને બાળાઓને
સબોધ કરનારી અને કાનને ગમે તેવી હોવા છતાં પણ પ્રાકૃત પ્રાકૃતના પ્રકારે
ભાષા તેઓને રૂચત નથી.” ૧૬ રાજવલ કવિ હાલ પ્રાકૃત
કાને અમૃત કહે છે.૧૭ કાત્યાયન પ્રાકૃતને મનોહર અને પ્રિયાના બોલાતી ભાષામાં સ્થળ અને સમય પર ફેરફારો થતા રહે છે. મુખરૂપી ચંદ્ર જેવું સુંદર કહે છે. ૧૮ રાજકવિ રાજશેખર પ્રાકૃત સામાન્ય રીતે સામાન્ય જનતાને પ્રયત્ન ઉચ્ચારણ સરળ કરવા તરફ પ્રમખ વાણીને પ્રકતિથી મધુર તરીકે વર્ણવે છે. ૧૯ વળી તેજ કો રહે છે. અને આથી ધીમે ધીમે શબ્દોમાં અને શાબ્દિક પ્રયોગોમાં કહે છે કે “સંસ્કૃત બંધ (રચના) કઠોર હોય છે, પરંતુ ભિન્નતા આવતી જાય છે અને કેટલાક સમય પછી તે નવી ભાષાનું પ્રાકતબંધ સુકોમળ હોય છે. પુરૂષોમાં અને મહિલાઓમાં જેટલું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. જેમ વિદક ભાષામાંથી પ્રાકૃત ઉદ્દભવી, તેમ
અંતર છે તેટલું અંતર આ બે બંધોમાં છે.” ૨૦ પ્રાતમાંથી જુદા જુદા પ્રાંતોમાં સમયના વહેણ સાથે જુદી જુદી ભોપાઓ ઉતપન્ન થઈ, જેને આપણે પ્રાકૃતના પ્રકારો કહીએ છીએ. संस्कृता प्राकृता चेति भाषे प्राधान्यमहंतः ।
तत्रापि संस्कृता तावद् दुर्विदग्धहदि स्थिता ।। પ્રાકૃતનો સૌથી પ્રાચીન વૈયાકરણ વરરુચિ પ્રાકૃતના ચાર પ્રકા
बालानामपि सद्बोधकारिणी का पेशला । રનો ઉલ્લેખ કરે છે. - (૧) મહારાષ્ટ્રી (૨) માગધી (૩) શૌરસેની
तथापि प्राकृता भाषा न तेषामपि भासते ॥ અને (૪) પૈશામી. ૧૩ મધ્યકાલીન વૈયાકરણ હેમચંદ્રાચાર્ય આ
परुसे सकअबधा पाउनबंधा व हाइ सुउमारो । ચાર ઉપરાંત બીજા ત્રણ પ્રકારની નોંધ લે છે. (૧) આપ (૨)
पुरिसाण महिलाण जत्तियभिहतर तेत्तियमिमाण ॥ મૂલિકા પૈરામી.
વળી પ્રાકૃત એ મહિલાઓની ખાસ પ્રિય ભાષા છે. એવા અને અપભ્રંશ ૧૪ આમ તે સાત પ્રકારે જણાવે છે. પ્રાકૃતને
ઉલેખ મળે છે. જયવલ્લભે પ્રાકૃતને યુવતીજનલભ (વરું છેલો વૈયાકરણ માકડેય પ્રાકૃતના નીચે પ્રમાણે સોળ ભેદ
401 4iJ.) કહી છે. ૨ ૧ રાજશેખર વ શ દ IF T., એમ કહીને ઉપમેંદો નાંધે છે. '' -
સૂચવે છે કે પ્રાકૃત વચન સુંદરનયનવાળી [ સ્ત્રીઓ ] ની જીભમાં ભાષા-મહારાષ્પી, શોરસેન, પ્રાચ્યા, અવંતી અને માગધી
પ્રદ પડે છે.-શેમે છે. ૨ ધનંજય કહે છે કે “સ્ત્રીઓનું વચન વિભાષા- શાકારી ચાંડાલી, શબરી, આજીરિકા અને કાકી. પ્રા': પ્રાકૃતમાં હોય છે [ સ્થમાં નું પ્રદક્તિ પ્રા: ]૨૩ આ હકીકત આપીશ- નાગર, ત્રાડ અને ઉપનામર.
ના કામ જોવા મળે છે. પલાગી કે કેય, સરસેન, પાંચાલ.
આપ લાટ [ દક્ષિણ ગુજરાત] પદેશનાં લેકે માનના આ ઉપરાંત વળી કેટલાક બીજા આયાર્યો બીજ ભેદ-ઉપભેદો
પક્ષપાતી હતા તેવા ઉલ્લેખ મળે છે. તેઓ સુંદર પાકૃત બેલે છે.
[ પઠન્તિ દવે નારા: ] એવો રાજશેખરને મત છે. ૨૪ વળી આમદ - ઉપભેદો હોવા છતાં સર્વે લેખકો મહારાણી, શૌરસેની અને માગધીને પ્રમુખસ્થાન આપે છે. ખાસ કરીને નાટય
૧૩ વરચિઃ પ્રાકૃત પ્રકાશ–૧૦–૧,૨; 11-; ૧૨, ૩૨ કારે. સંસ્કૃત ઉપરાંત આ ત્રણ ભાષાઓનો ઉપયોગ કરે છે.
૧૪. હેમચંદ્રાચાર્ય સિદ્ધહેમચંદ્ર- ૮, ૧, ૩ ; ૮,૪૨ ૬ . મહારાષ્ટ્રમાં યંજનો લોપ થતો હોવાથી તે પદ્યને વધારે અનુ
૧૫. માકડેય પ્રાકૃતસર્વસ્વ. કુળ છે, અને શૌરસેની ગદ્યને. એટલે તે તે રીતે આ બંને ભાષા- ૧૬. સિદ્ધ: ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથા પીઠબંધ શ્લેક ૫,૫૨ ઓને ઉપયોગ થતો જોવામાં આવે છે. સંસ્કૃતમાં એવું એક પણ ૧૭. હાલઃ પારિરૂં, જા. ૩ - ૩ ગચં વાય a નાટક નથી કે જેમાં માત્ર સંસ્કૃત જ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો ૧૮. કાત્યાયનઃ વાતવંગરી–ત્રાત ટુરિ પ્રિયાયઃ સુરમ હોય અને પ્રાકૃત ન હોય. નાટકોમાં શ્રેષ્ઠ, કુલીન અને શિક્ષિત ૧૯. રાજશેખર : વાત્તાનાસા–શિરઃ પ્રતિમધુઃ પ્રાકૃતપુરઃ પુરવ સંસ્કૃતને વ્યવહાર કરે છે, પરંતુ કુલીન રિલિતા સ્ત્રી ૨૯. રાજશેખરઃ પુરવાર
Jain Education Interational