Page Text
________________
પ્રતિભાઓ
શિલ્પકારના નામનો ઉલ્લેખ ઇ.સ. પૂ. બીજી સદીના શિલ્પમાંથી મળી આવ્યો છે.
સૌપ્રથમ ભારતીય શિલ્પીઓનો નામોલ્લેખ રામગઢની ટેકરીમાં આવેલી જોગીમારાની ગુફામાં દેવદિન્ન’ નામનો ઉલ્લેખ છે. દેવદિન્ન શિલ્પોમાં ઘણો કુશળ હતો. તે બનારસથી આવ્યો હતો. આ શિલાલેખમાં શિલ્પી માટે ‘લુપડખ' શબ્દ છે. જેનો અર્થ આકાર ઘડવામાં કુશળ એવો થાય છે.
અહીં પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન યુગમાં થયેલા મહાન શિલ્પીઓ અને સ્થપતિઓમાંના કેટલાક મુખ્ય અને વિખ્યાત કલાધરોની વાત આપણે કરીશું.
શંગ શિલ્પી ‘કુનિક'
શંગકાલના વિખ્યાત શિલ્પીનું નામ ‘કુનિક' હતું. તેની પાસેથી ઘણા શિલ્પીઓએ શિલ્પકળાનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. મથુરા પાસેની પ્રસિદ્ધ યક્ષની પ્રતિમાની બેઠક ઉપર કોતરેલા લેખમાંથી કુનિકનું નામ મળ્યું છે. આ લેખમાં બતાવ્યા મુજબ કુનિકનો વિદ્યાર્થી ગોમિત્ર હતો. બીજો શિલ્પી તે નક હતો. તે પણ કુનિકનો શિષ્ય હતો. નકનું નામ મથુરા પાસેના થિંગાકિનગ્ર ગ્રામમાં યક્ષિણીની પ્રતિમાની બેસણી ઉપર કોતરેલું છે.
ગંધાર શિલ્પી અગ્રીસલ
કુષાણ સમ્રાટ કનિષ્કનું અસ્થિપાત્ર જે માણિકયાલમાંથી મળી આવ્યું છે. તેના પર ગાંધારના કારીગરનું નામ ‘અગીસલ’ આપેલું છે.
મથુરાના શિલ્પી દિન
ગુપ્તકાળની પાંચમા સૈકાની કાસિયામાંથી પ્રાપ્ત બુદ્ધની પરિનિર્વાણની મહાકાય મૂર્તિમાં લેખ છે. આ લેખમાં મથુરાના શિલ્પી દિનને આ પ્રચંડ મૂર્તિના કારીગર તરીકે બતાવેલ છે. પલ્લવકાલીન મહાન સ્થપતિ-શિલ્પી ‘લલિતાલય'
પલ્લવવંશના પ્રારંભકાલની કથા અવન્તિસુંદરી છે. તેમાં મહાબલિપુરના સમુદ્રકાંઠાના પ્રખ્યાત સ્થલશયન શેષશાયી - વિષ્ણુના મંદિરનો જિર્ણોદ્ધાર મહાન શિલ્પી લલિતાલયે કરેલો છે તેવી નોંધ છે. સ્થાપત્ય, શિલ્પ, કાષ્ઠકલા કારીગરીના તજજ્ઞ - તરીકે તેની નોંધ છે. આ મહાન સ્થપતિને પલ્લવરાજ્યના શ્રેષ્ઠ કારીગર તરીકે વર્ણવેલો છે.
Jain Education International
૪૦૯
ચાલુક્યકાલના સ્થપતિ
તામ્રપત્રના
‘છત્તરે રેવડી ઓવજની' ચાલુક્ય રાજાના પુત્ર કીર્તિવિર્મનના અનુદાનમાં વિક્રમાદિત્યે કાંચીપુરના રાજસિંહેશ્વર મંદિરમાં દાન આપ્યાની વિગત છે. ઉપરાંત આ મંદિરના શિલ્પકામથી તે એટલો બધો પ્રભાવિત થયો કે તેણે તેના ઉપર સુવર્ણનો થર ચઢાવ્યો અને પલ્લવ રાજ્યના કેટલાક શિલ્પીઓ અને સ્થપતિઓને પોતાના રાજ્યમાં લઈ ગયાના સ્પષ્ટ પુરાવા છે. શિલ્પ અને સ્થાપત્યનાં લક્ષણોને વિક્રમાદિત્યના સમયમાં પટ્ટડકલનાં મંદિરોમાં નજરે પડે છે. તેના અનુમોદન માટે વિરુપાક્ષ મંદિરના પૂર્વ દરવાજાનો શિલાલેખ છે. તેમાં લખેલું છે કે શ્રેષ્ઠ સૂત્રધારી દક્ષિણનો છે. બીજા શિલાલેખમાં પાપનાથ મંદિરની પૂર્વ બાજુની પ્રશસ્તિમાં જણાવ્યા મુજબ શિલ્પી ‘છત્તરે રેવડી ઓવજની' એ દક્ષિણના દેશમાં મંદિરો બનાવ્યાં. આ શિલ્પી સર્વસિદ્ધિ આચાર્યની મંડળીનો હતો. તે જ વિરુપાક્ષ મંદિરનો સ્થપતિ હતો.
શિલ્પી ગુંડ્ય
વિજયવાડાની ભવ્ય દ્વારપાલની મૂર્તિના પાછળના ભાગના લેખમાં વેંગી દરબારના ‘ગુંચ’ શિલ્પીએ આ પ્રતિમા કરેલી છે. તેને પૂર્વના ચાલુક્ય રાજા વિષ્ણુવર્ધને શ્રેષ્ઠ કારીગર તરીકે ખૂબ માન આપ્યું હતું.
પલ્લવ રાજા વિચિત્રચિત્ત મહેન્દ્રવર્ધન
પલ્લવ રાજ્યની હકૂમત હેઠળ ‘મહેન્દ્રવર્ધન' નામનો સુવિખ્યાત રાજા કલાકારીગરીમાં શ્રેષ્ઠ હતો. તે ચિત્રકારોમાં પોતાની જાતને સિંહ ગણતો (ચિત્રકાર પુલિ). તે પોતે શિલ્પી, સ્થપતિ, કવિ અને સંગીતજ્ઞ હતો. ખડક સ્થાપત્ય અને શિલ્પમાં તામિલ પ્રદેશને તેણે નામના અપાવી હતી. તેના મંડગપટ્ટ લેખમાં તેની કલા માટેની અદ્ભુત દૃષ્ટિ અને કુતૂહલવૃત્તિવાળા મગજનો આ રાજા કલાનો ચાહક ‘વિચિત્ર ચિત્ત' તરીકે પ્રશંસા પામીને પ્રખ્યાત થયો.
ચોળકાલના મહાન શિલ્પી
રવિ પલ્લવોની પ્રણાલી ચોલ રાજાઓમાં પણ ચાલુ રહી. રાજેન્દ્ર ચોલના સમયના મહાન શિલ્પી ‘રવિ’ની નિપુણતા સ્થપતિ ઉપરાંત જુદાં જુદાં શિલ્પોના ગ્રંથો રચવામાં અને જુદા જુદા પ્રકારનાં મંદિરનાં વિમાનો, ગોપુરમ્, મંડપો વગેરેમાં તેની
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005123 |
| Book Title | Pathdarshak Pratibhao |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nandlal B Devluk |
| Publisher | Arihant Prakashan |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 834 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 41 MB |