________________
ઉત્તરઝયણાણિ
૫૧૪
અધ્યયન ૨૦: શ્લોક ૨, ૬, ૭, ૯ ટિ ૩-૬
અર્થ તત્ત્વનું તાત્પર્ય છે–વસ્તુનું સાચું રૂપ અથવા વાસ્તવિક સત્ય.'
૩. રત્નોથી (... )
અહીં “ચા” શબ્દના બે અર્થ છે–(૧) હીરા, પન્ના વગેરે રત્નો તથા (૨) વિશિષ્ટ હાથી, ઘોડા. રાજાઓની રિદ્ધિ-સિદ્ધિમાં વિશિષ્ટ લક્ષણયુક્ત હાથી-ઘોડાને પણ “રત્ન’ માનવામાં આવ્યા છે.
૪. આશ્ચર્ય! કેવો વર્ણ અને કેવું રૂપ (સદો ! વો ગો ! વ)
પ્રસ્તુત શ્લોકમાં અનાથિ મુનિની શરીર-સંપદા માટે બે શબ્દોનો પ્રયોગ થયો છે–વર્ણ અને રૂ૫. વર્ણનો અર્થ છે લાવણ્ય અને રૂપનો અર્થ છે શરીરનો આકાર.
૫. પ્રદક્ષિણા (પાફિr)
આ શ્લોકમાં વંદન પછી ‘પ્રદક્ષિણા'નું કથન થયું છે. વંદનની સાથે જ “પ્રદક્ષિણા'ની વિધિનો સમાવેશ થાય છે. તો પછી અહીં વંદન પછી પ્રદક્ષિણાનું કથન શા માટે–એવો પ્રશ્ન થઈ શકે છે.
બૃહદ્ વૃત્તિકારે આનું સમાધાન એમ કર્યું છે કે પૂજ્ય વ્યક્તિઓને જોતાં જ વંદના કરવી જોઈએ. તેની સૂચના આપવા માટે પ્રદક્ષિણાનો ઉલ્લેખ બાદમાં કરવામાં આવ્યો છે. પરંતુ આ સમાધાન હૃદયને જચતું નથી. શું આ શ્લોક વડે એવી સૂચના તો નથી મળતી ને કે વંદના પછી પ્રદક્ષિણા કરવામાં આવતી ?
૬. નાથ (કારો)
અપ્રાપ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિને ‘યોગ’ અને પ્રાપ્ય વસ્તુના સંરક્ષણને ‘ક્ષેમ' કહેવામાં આવે છે. જે યોગક્ષેમ કરનાર હોય છે તે નાથ' કહેવાય છે. અનાથિ મુનિએ શ્રેણિકને કહ્યું–‘ગૃહસ્થજીવનમાં મારો કોઈનાથ ન હતો. હું મુનિ બન્યો અને નાથ બની ગયો–પોતાનો, બીજાઓનો અને બધા જીવોનો.”
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં ૧૦ નાથ-કરણ ધર્મોનું નિરૂપણ આવી રીતે થયેલું મળે છે– કયા દસ ધર્મો બહુ ઉપકારક છે? દસ નાથ-કરણ ધર્મો
(૧) આવસો ! ભિક્ષુ શીલવાન, પ્રાતિમોક્ષ (ભિક્ષુનિયમ)-સંવર (કવચ) વડે સંવૃત (આચ્છાદિત) હોય છે. થોડીક બુરાઈઓ (વદ્ય)માં પણ ભય-દર્શી, આચાર-ગોચર-યુક્ત બની વિહાર કરે છે, (શિક્ષાપદોને) ગ્રહણ કરી શિક્ષાપદો શીખવે છે. જે આ આવસો ! ભિક્ષુ શીલવાન, આ પણ ધર્મ નાથ-કરણ (અનાથ ન કરનાર) છે.
૧. આણે સંસ્કૃત-ઈગ્લિશ ડિક્સનરી :
37ef aa-The real truth, the fact of the mat
ter. 2. The real nature or cause of anything. २. बृहद्वृत्ति, पत्र ४७२ : रत्नानि-मरकतादीनि प्रवरगजाश्वा
રિરૂપ િવ ા ૩. એજન, પત્ર ૪૭રૂ: ‘av: 'ત્રિપરિ : ‘રૂપ'
ઝા .
૪. એજન, પત્ર ૪૭૩ : પાવનાનંt yક્ષUTfમથાને
पूज्यानामालोक एव प्रणामः क्रियत इति ख्यापनार्थम् । ૫. એજન, પત્ર ૪૭૩ : “નાથ:' યોગક્ષેવિધાતા | ૬. ઉત્તરાયણ ૨૦ારૂક :
ततो हं नाहो जाओ अप्पणो य परस्स य। सव्वेसिं चेव भूयाणं तसाण थावराण य ॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
