________________
બત્રીશી-૩, લેખાંક-૨૩
૨૩૭
શ્લોકમાં માર્ગના બે પ્રકારો કહ્યા છે- જિનવચન અને સંવિગ્ન અશઠ ગીતાર્થનું આચરણ, જ્યારે ૨૯મા શ્લોકમાં ને એ પૂર્વના શ્લોકમાં પણ સાધુ, શ્રાદ્ધ અને સંવિગ્નપાક્ષિક એમ ત્રણ મોક્ષના માર્ગ કહ્યા છે. તો આવો ભેદ કેમ ?
આ પ્રશ્નનો જવાબ આવો સમજવો યોગ્ય લાગે છે કે પ્રથમ શ્લોકમાં જે દ્વિવિધ માર્ગ કહ્યો છે તે પ્રવર્તક (=પ્રવૃત્તિજનક, ને ઉપલક્ષણથી ત્યાજ્યની નિવૃત્તિજનક) પ્રમાણ સ્વરૂપ માર્ગ છે, જ્યારે ૨૯મા વગેરે શ્લોકોમાં જે ત્રિવિધ માર્ગ કહ્યો છે તે પ્રવૃત્તિ (ને ઉપલક્ષણથી નિવૃત્તિ) સ્વરૂપમાર્ગ છે, માટે કોઈ વિરોધ નથી, આશય એ છે કે આત્મહિત માટે તે તે પ્રવૃત્તિ (કે નિવૃત્તિ) કરવી ? એનો અભ્રાન્ત નિર્ણય કરવા માટે સાધકે નજરમાં લેવાના પ્રમાણ બે જ છે - એક છે જિનવચનો ને બીજું છે અશઠ - સંવિગ્નગીતાર્થનું આચરણ. આ પ્રમાણ પરથી (૧) અભ્રાન્ત નિર્ણય જેવો થાય એ મુજબ જ સંપૂર્ણતયા પ્રવૃત્તિ (કે નિવૃત્તિ) પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક કરવી એ, તથા (૨) એ અભ્રાન્ત નિર્ણયને અંશતઃ અનુસ૨વાની પ્રતિજ્ઞા કરી એ મુજબ પ્રવૃત્તિ (કે નિવૃત્તિ) કરવી એ, તથા (૩) એ અભ્રાન્ત નિર્ણયને સંપૂર્ણ અનુસરવાની પ્રતિજ્ઞા કરવા છતાં, પાછળથી પ્રમાદવશ એ મુજબ પ્રવૃત્તિ (કે નિવૃત્તિ)ન કરવા છતાં, પોતાના આચરણમાં રહેલા એ વિસંવાદનો બચાવ ન કરતાં એ અભ્રાન્ત નિર્ણયને તો યથાર્થ રૂપે જ પ્રરૂપવો એ.... આવી ત્રણે જીવનપદ્ધતિઓ જીવને મોક્ષ તરફ લઈ જનારી હોવાથી ‘માર્ગ' સ્વરૂપે કહેવાયેલી છે. માટે એ અપેક્ષાએ સાધુ, શ્રાવક અને સંવિગ્નપાક્ષિક એમ ત્રણ ભેદ માર્ગના બતાવ્યા. ટૂંકમાં ‘જ્ઞાન-ક્રિયાભ્યાં મોક્ષઃ’ એ સૂત્રાનુસારે જ્ઞાન અને ક્રિયા એ મોક્ષમાર્ગ છે. એમાંથી જ્ઞાનાત્મક અંશના ઉપાય સ્વરૂપ માર્ગ (પ્રમાણાત્મક કારણમાં જ્ઞાનાત્મકકાર્યનો ઉપચાર કરીને) જિનવચન
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
