Page Text
________________
२११४
• चार्वाकदर्शनेऽपि स्वातन्त्र्यं मुक्तिः
द्वात्रिंशिका - ३१/१२
पुंसः स्वरूपाऽवस्थानं सेति साङ्ख्याः प्रचक्षते । तेषामेतदसाध्यत्वं वज्रलेपोऽस्ति दूषणम् ।। १२ ।। पुंस इति । पुंसः = पुरुषस्य स्वरूपाऽवस्थानं = प्रकृति-तद्विकारोपधानविलये चिन्मात्रप्रतिष्ठानं अखिलकर्मनिवृत्तेरेवाऽस्मन्मतेऽपवर्गरूपत्वात्। तदुक्तं तत्त्वार्थसूत्रे श्रीउमास्वातिभिः ‘कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः’ (त.सू.१० / ३) इति पूर्वं (पृ. ८६९) दर्शितमेव । एतेन कर्मक्षयादेव हेत्वभावेन मुच्यते ← ( श्लो. वा.सम्बन्धाक्षेपपरिहारः-१०६ / पृ. ४७५) इति श्लोकवार्तिककृतः कुमारिलभट्टस्य वचनं व्याख्यातम् ।
यत्तु न्यायरत्नाकराख्यायां तद्व्याख्यायां पार्थसारथिमिश्रेण शरीरसम्बन्धो बन्धः, तदभावो मोक्षः । तेन निष्पन्नानां देहानां यः प्रध्वंसाभावः यश्चानुत्पन्नानां प्रागभावः स मोक्षः ← ( श्लो. वा. सम्बन्धाक्षेप. १०६ न्या.रत्ना.) इत्युक्तं तच्चिन्त्यम्, प्रागभावस्य प्रतियोगिजनकत्वनियमेन पुनरावृत्त्यापत्तेः । ततश्च सकलशरीरकारणोच्छेदक्रमेण कार्योच्छेदान्मोक्ष एवाऽभ्युपगन्तुमर्हति । इत्थमेव तात्त्विकस्थायिस्वातन्त्र्योपपत्तेः । एतेन सर्वापरं धाम सत्यकामसर्वज्ञत्वसंयुक्तं स्वतन्त्रं चैतन्यं स्वे महिम्नि तिष्ठमानम् ← (मैत्रा. ६/३८) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, कर्मक्षयाऽविनाभावि-सर्वज्ञत्वाद्युपेत-चैतन्यस्वरूपस्य स्वातन्त्र्यस्य अस्माभिरपि स्याद्वादिभिः मुक्तिरूपेणाऽभ्युपगमात् ।
स्वातन्त्र्यस्य मोक्षरूपता चार्वाकदर्शनेऽपि सम्मता । अत एव माधवाचार्येण सर्वदर्शनसङ्ग्रहे अक्षपाददर्शननिरूपणावसरे पारतन्त्र्यं बन्धः स्वातन्त्र्यं मोक्ष' इति चार्वाकपक्षेऽपि प्रकारान्तरेण स्वातन्त्र्यं निवृत्तिश्चेत् ? अविवाद: । ऐश्वर्यं चेत् ? सातिशयतया सदृक्षतया च प्रेक्षावतां नाऽभिमतम् ← (स.द.सं. ११/पृ.४२५) इत्युक्तमित्यवधेयमाकलितस्व - परसमयरहस्यैः ।। ३१/११।।
अधुनाऽत्र साङ्ख्यमतमुन्मूलयितुमुपन्यस्यति - 'पुंस' इति । प्रकृति- तद्विकारोपधानविलये रजस्तमोगुणसाम्याऽवस्थालक्षणप्रकृति-तत्परिणामभूतमहदऽ हङ्कार-षोडशकगण-पञ्चमहाभूतसन्निधानतिरो
કારણ કે અનેકાન્તવાદી અને સર્વ કર્મથી કાયમી છૂટકારો મળે તેને જ મુક્તિ કહીએ છીએ. આ જ જીવની સાચી સ્વતંત્રતા છે કે જે સ્વતઃ કામ્ય છે. રોગમાં ઘેરાયેલો માણસ જ્યારે રોગથી છૂટકારો મેળવે ત્યારે સ્વતંત્રતાની અનુભૂતિ કરે છે. લાંબા સમયથી જેલમાં ફસાયેલ કેદી સજા પૂરી થતાં જેલથી છૂટકારો મેળવે ત્યારે સ્વતંત્રતાનો અનુભવ કરે છે. પાશ વગેરે બંધનથી બંધાયેલ માણસ પાશથી છૂટકારો મેળવે ત્યારે સ્વતંત્રતાનો અહેસાસ કરે છે. આમ લોકવ્યવહાર ઉપર નજર દોડાવીએ તો પણ ‘અનિષ્ટ તત્ત્વથી છૂટકારો એટલે સ્વતંત્રતા' આવો અર્થ માન્ય છે. તેથી તમામ કર્મોથી-અનિષ્ટતત્ત્વર્થી કાયમી છૂટકારો સ્વતંત્રતા- આવો અર્થ માનીને તેવી સ્વતંત્રતાને મુક્તિરૂપે માન્ય કરવામાં આવે તો તે વ્યાજબી જ છે- આવું ગ્રંથકારશ્રીનું તાત્પર્ય અહીં સૂચિત થાય છે. (૩૧/૧૧)
=
=
* સાંખ્યમાન્ય મુક્તિનું સમીક્ષણ
ગાથાર્થ :- ‘પુરુષનું સ્વરૂપમાં અવસ્થાન = મોક્ષ' આમ સાંખ્યો કહે છે. તેઓને મોક્ષ અસાધ્ય थवानुं दूषए। वसेय जने छे. (३१/१२)
= सत्त्व
ટીકાર્ય :- ‘પ્રકૃતિ અને તેના વિકારોનું સાન્નિધ્ય રવાના થતાં ચૈતન્યમાત્ર નિજસ્વરૂપમાં પુરુષનું આત્માનું અવસ્થાન થાય છે તે મોક્ષ છે' આવું સાંખ્ય વિદ્વાનો કહે છે. તે સાંખ્યોને મુક્તિ અસાધ્ય
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
Jain Education International
| SR No. | 004945 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 8 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 414 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 23 MB |