Page Text
________________
• यतमानविराधनाफलमीमांसा
७३
व्यवहारेण च तत्तद्व्यक्तीनां भावानुगतानां निमित्तत्वमिति साम्प्रतम् । विपञ्चितं चेदमन्यत्रेति नेह विस्तरः ।। ३१ ।।
हेतुत्वं स्वीकर्तव्यम् । इत्थमेव गङ्गायामर्णिकापुत्राचार्यस्य शूलानुविद्धस्य जलजीवविराधनावर्जनाभिप्रायानुविद्धान्तःकरणस्य कैवल्यश्रीसङ्गमः सङ्गच्छतेतराम् । वर्जनाभिप्रायविरहस्यैव कर्मबन्धविशेषे निश्चयतो हेतुत्वम् । इत्थमेवाविरतिप्रत्ययिकः सिद्धान्तप्रसिद्धः कर्मबन्धविशेषः निगोदादिजीवानामुपपद्यते ।
नन्वभिप्रायविशेषस्यैव निश्चयतो निर्जराहेतुत्वे ओघनिर्युक्तौ 'सा होइ णिज्जरफला' (ओ.नि.७५९) इत्युक्तं कथं सङ्गच्छेत ? तत्र विराधनाया एव निर्जराफलकत्वेनोक्तत्वादित्याशङ्कायामाह - व्यवहारेण च = व्यवहारनयाभिप्रायेण तु तत्तद्व्यक्तीनां जीवविराधनादिरूपाणां भावानुगतानां = भावविशेषानुविद्धानां फलविशेषं प्रति निमित्तत्वं 'घृतं दहती त्यादिन्यायेन इति साम्प्रतं = युक्तम् । विपञ्चितञ्चेदं अन्यत्र = धर्मपरीक्षावृत्तौ । तदुक्तं तत्र निश्चयतः सर्वत्र संयमप्रत्ययनिर्जरायामध्यात्मशुद्धिरूपस्य भावस्यैव हेतुत्वात् तदङ्गभूतव्यवहारेण चापवादपदादिप्रत्ययाया हिंसाया अपि निमित्तत्वे बाधकाभावात्, ‘जे आसवा ते परिसवा' (आचाराङ्ग १ । ४ । २ ) इत्यादिवचनप्रामाण्यात् । निमित्तकारणोत्कर्षापकर्षी च न कार्योत्कर्षापकर्षप्रयोजकौ इति न निर्जरोत्कर्षार्थं तादृशहिंसोत्कर्षाश्रयणापत्तिः । यच्च 'जा जयमाणस्स' (ओ.नि. ७५९) इत्यादिवचनपुरस्कारेण वर्जनाभिप्रायेणाऽनाभोगजन्याऽशक्यपरिहारहिंसायाः प्रतिबन्धकाभावत्वेन कारणत्वाभिधानं तत्तु तद्वृत्त्यर्थानाभोगविजृम्भितम्, तत्रापवादपदप्रत्ययाया एव हिंसाया व्याख्यानात् । तथा हि “ यतमानस्य सूत्रोक्तविधिसमग्रस्य = सूत्रोक्तविधिपरिपालनपूर्णस्य अध्यात्मविशोधियुक्तस्य = राग-द्वेषाभ्यां रहितस्येति भावः, या भवेद् विराधना अपवादपदप्रत्यया सा भवति निर्जराफला । इदमुक्तं भवतिએ કર્મનિર્જરા સ્વરૂપ ફળવિશેષ પ્રત્યે નિમિત્ત છે. આવું માનવું યોગ્ય છે. આ વાતનું અન્યત્ર ગ્રંથકારશ્રીએ વિસ્તૃત નિરૂપણ કરેલું હોવાથી અહીં તેનો વિસ્તાર કરવામાં આવતો નથી. (૧/૩૧)
વિશેષાર્થ :- નિશ્ચયનયથી જીવહિંસાને વર્જવાનો અભિપ્રાય જ નિર્જરાવિશેષનું કારણ છે. અને નિશ્ચયનયને અભિમુખ એવા વ્યવહારનયથી જીવહિંસાને વર્ણવાના અભિપ્રાય પૂર્વક થનારી આપવાદિક વિરાધના એ નિર્જરા પ્રત્યે નિમિત્ત બને છે. જેમ ગરમ પાણીથી કોઈ માણસ દાઝી જાય ત્યારે ‘‘પાણીથી તે દાઝ્યો” - એમ કહેવાય છે. તેમ વર્જનઅભિપ્રાયથી વિશિષ્ટ વિરાધનાને લીધે કર્મ બળે ત્યારે તે જીવવિરાધનાથી કર્મ બળ્યાં' - એમ સ્થૂળ વ્યવહાર થાય. સૂક્ષ્મ વ્યવહારથી એમ કહેવાય કે ‘ગરમ પાણીથી તે દાઝ્યો' તેમ સૂક્ષ્મ વ્યવહારથી એમ કહેવાય કે ‘વર્જનઅભિપ્રાયવિશિષ્ટ વિરાધનાથી કર્મ બળ્યા.' અને પરમાર્થથી એમ કહેવાય કે ‘જળગત તીવ્ર ઉષ્ણતાને લીધે તે દાઝ્યો' તેમ આપવાદિક વિરાધના સ્થળે પરમાર્થથી એમ કહેવાય કે ‘આપવાદિક વિરાધના સહચરિત શુદ્ધ વર્જનઅભિપ્રાયથી કર્મ બળ્યા.' જળગત તીવ્ર ઉષ્ણતા શુદ્ધ વર્જનઅભિપ્રાય, પાણી જીવવિરાધના અને દાઝવું दुर्भ जणवा . આ રીતે સ્થૂળ, સૂક્ષ્મ અને શુદ્ધ દૃષ્ટિકોણથી પ્રસ્તુત વિચારણા સમજવા પ્રયત્ન કરવો. ધર્મપરીક્ષા ગ્રંથમાં આ વાતનું વિસ્તારથી નિરૂપણ કરેલું છે. પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવર અભયશેખરવિજયજી ગણિવરશ્રી (વર્તમાનમાં આચાર્ય)એ ધર્મપરીક્ષા ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ કરેલ છે. ભાવાનુવાદસહિત ધર્મપરીક્ષા પુસ્તકમાં પૃષ્ઠ ૨૯૯ થી ૩૦૯ સુધી પ્રસ્તુત વિષયની વિસ્તૃત વિચારણા કરવામાં આવી छे. अधिकृत भिज्ञासुखो त्यां दृष्टिपात दुरी शडे छे. (१/३१ )
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
=
-
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004938 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 478 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 11 MB |