Page Text
________________
३०
उत्सर्गापवादमर्यादाख्यापनम् •
द्वात्रिंशिका-१/१२
तस्य आपवादिकस्य अर्थस्य बाधकः । अपवादो ह्युत्सर्गं बाधते, न तुत्सर्गोऽपवादमिति ।।१२।। भाष्यस्य एतेषु दानं शरीरशुश्रूषाकरणं वा, अथवा दान एव करणं यः परलोककाङ्क्षी श्रमणः तस्यैतत्प्रतिषिद्धम् । अहवा - एतेषु दाणं करणं किं पडिसिद्धं ? जेण समणो परलोगकंखी ← (नि.भा. चू.भाग. ३ पृ. ५५८) इति चूय श्रूयते यच्च निशीथभाष्ये जे भिक्खू असणादी दिज्जा गिहि अहव अन्नतित्थीणं । सो आणअणवत्थं मिच्छत्तं विराहणं पावे ।। ← (नि.भा. ४९५९) इति श्रूयते स औत्सर्गिकतां बिभ्रन् न एतस्य = यतिकर्तृकासंयतदानस्य आपवादिकस्य अपवादप्राप्तस्य अर्थस्य बाधकः = विरोधी, 'अपवादैरुत्सर्गा बाध्यन्ते' इति न्यायेन बलवान् अपवादः = विशेषविधिः हि उत्सर्गं सामान्यविधिं बाधते, न तु उत्सर्गः सामान्यविधिः अपवादं विशेषविधिं बाधते, हीनबलत्वात् । निशीथचूर्ण्यनुसारेण अभिप्रेतवस्तुस्वरूपं निर्वाच्यं कारणनिरपेक्षं उत्सर्गः (नि.चू.भाग - ३ पृ. २४२) कारणसापेक्षश्चापवादः । दर्शनशुद्धिवृत्तौ अपि सामान्योक्तो विधिरुत्सर्गः, विशेषोक्तो विधिरपवादः ← (द.शु.प्र.२/२२ वृ.) इत्युक्तम् । बृहत्कल्पभाष्यपीठिकायां उज्जयसग्गुस्सग्गो अववाओ तस्स चेव पडिवक्खा। उस्सग्गा विनिवतियं धरेइ सालंबमववाओ ।। ← (बृ. क. भा. पी. ३१९) इति । उपदेशपदेऽपि ⇒ दव्वादिएहिं जुत्तस्सुस्सग्गो जदुचियं अणुट्ठाणं । रहियस्स तमववाओ उचियं चियरस्स न उ तस्स । । ← (उप.प.७८४) इत्युक्तम् । उपदेशपद-सुखसम्बोधिन्यां अपि सामान्योक्तो विधिरुत्सर्गः, विशेषोक्तस्त्वपवादः ← (उ.प.७८१ वृ.) इत्याद्युक्तम्। सर्वेष्वनुयोगेषूत्सर्गापवादयोः प्रवृत्तिरनाविला । यथा द्रव्यानुयोगमधिकृत्य → 'सव्वे जीवावि इच्छंति जीविउं न मरिज्जिउं ( दश. ६/११ ) इति दशवैकालिकगतोत्सर्गं 'णारका किल मरणभयमिच्छन्त्येव ← (नि.उ. ११ सू. ६५ भा. ३३१५- भा. ३ पृ. १८६ ) इति निशीथचूर्णिगतोऽपवादो ह्यतिक्रामत्येव । एवमन्यानुयोगेष्वपि भावनीयम् । अष्टकवृत्तिकृन्मते तु → ‘अवस्थौचित्ययोगेनेति विशेषणोपादानान्न विरोधः ' ← ( अ.वृ. २७/५ ) । तदुक्तं चरकसंहितायां अपि 'उत्पद्यते हि सावस्था देश-कालाऽऽमयान् प्रति । यस्यामकार्यं कार्यं स्यात् कर्म कार्यं तु वर्जयेत् ।। (च.सं.९/३/२६) इति। परिणतः साधुरेवैतस्यार्थस्यावसरे यतनया प्रसाधक इति ध्येयम् ।।१ / १२ ।।
=
=
=
=
એ આપવાદિક છે. ઉત્સર્ગપ્રાપ્ત અર્થ ક્યારેય અપવાદપ્રાપ્ત અર્થનો બાધક બનતો નથી. અપવાદ ઉત્સર્ગનો जघ (आहखाडी-निवृत्ति) ९रे पए। उत्सर्ग अपवाहनों जाध न ९२. (१/१२)
વિશેષાર્થ :- મૌલિક નિયમો અને સિદ્ધાંતોની સુરક્ષા, વ્યવસ્થા માટે સામાન્યથી જે આચારસંહિતા નક્કી થાય તે ઉત્સર્ગ કહેવાય. તેનું પ્રામાણિકપણે પાલન કરવામાં આવે તૌ મૌલિક સિદ્ધાંતોને અપનાવવાનો લાભ થાય. પરંતુ ક્યારેક એવી કોઈક વિકટ પરિસ્થિતિ નિર્માણ થાય કે તેમાં ઔત્સર્ગિક આચારસંહિતાને પકડી રાખવામાં આવે તો મૌલિક સિદ્ધાંતની હાનિ થાય, અવહેલના થાય તો તેવા સંયોગોમાં મૌલિક સિદ્ધાંતોનું રક્ષણ કરવાના ઉદ્દેશથી જે ઉચિત આચાર અપનાવવામાં આવે તે અપવાદ કહેવાય. સામાન્યથી ઉત્સર્ગની નજીક જ અપવાદ હોય. ઉત્સર્ગથી વધુ નજીક રહેવામાં સિદ્ધાંતને નુકશાન જ થાય તેમ હોય તો ઉત્સર્ગથી વધુ દૂર કે વિપરીત રીતે વર્તવામાં આવે તો પણ તે સમ્યગ્ અપવાદ માર્ગ જ કહેવાય; જો તેના દ્વારા મૌલિક સિદ્ધાંતની પુષ્ટિ થતી હોય તો. દા.ત. :- નેશનલ હાઈવે (રાજમાર્ગ) તે ઉત્સર્ગ અને ડાઈવર્ઝન (કેડી) તે અપવાદ. ડાઈવર્ઝનનો ઉપયોગ નેશનલ હાઈવે સુધી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004938 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 478 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 11 MB |